Οταν ένα graphic novel για την άνοδο του Ερντογάν στην εξουσία υπογράφεται από ένα «θύμα» του, το πρώτο που περιμένει κανείς είναι, αν μη τι άλλο, μεγάλη θερμοκρασία στο γράψιμο και λιγότερα εχέγγυα τεκμηρίωσης. Κι όμως, η δημιουργία του Τζαν Ντιουντάρ, σε συνεργασία με τον αιγυπτιο-σουδανό εικονογράφο Anwar (Ανουάρ), που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδ. Anubis (μτφ. Ορέστης Μανούσος), αποφεύγει τον κίνδυνο της δαιμονοποίησης, όπως αναγνωρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας στη συνέντευξη για το «Βιβλιοδρόμιο».

Ο πρώην αρχισυντάκτης της έγκυρης εφημερίδας «Cumhuriyet» ζει ως εξόριστος στο Βερολίνο από το 2016, όταν επέζησε από ένοπλη επίθεση εναντίον του. Ηδη ως δημοσιογράφος είχε συλληφθεί για ένα ρεπορτάζ όπου κατέγραφε πώς οι τουρκικές Μυστικές Υπηρεσίες προμήθευαν παράνομα όπλα σε τζιχαντιστές στη Συρία. Εξαιτίας αυτού αντιμετώπισε ποινή ισόβιας κάθειρξης και, τελικά, καταδικάστηκε σε 27 χρόνια φυλάκισης (η διαδικασία της έφεσης βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, αν και ο ίδιος εμφανίστηκε απαισιόδοξος στη συζήτησή μας, καθώς στο ενδιάμεσο έχει προκύψει μια νέα κατηγορία για «αντεθνική δράση»).

Το graphic novel, που κυκλοφόρησε το 2021 από τη γερμανική εταιρεία Correktiv και έκτοτε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, είναι μια εικονογραφημένη βιογραφία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Από το παιδί της φτωχικής οικογένειας στη συνοικία Κασίμπασα της Κωνσταντινούπολης έως τον μετριοπαθή δήμαρχό της, η εκλογή του οποίου συμβάδισε με την άνοδο των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων της οικονομίας. Και από τον ριζοσπαστικοποιημένο νεαρό που αντιστεκόταν στον ιμπεριαλισμό της πρώην Σοβιετικής Ενωσης έως τον ισλαμιστή που βρήκε στη θρησκεία ένα ακόμα εργαλείο για την αναρρίχησή του. Παράλληλα με την περιγραφή του προσωπικού φαινομένου – κατά την οποία ο Ντιουντάρ βασίζεται σε τεκμηριωμένες αναλύσεις, βιβλία και ντοκουμέντα –  αναδεικνύεται και η μεγάλη εικόνα του πολιτικού και κοινωνικού κλίματος στη σύγχρονη Τουρκία από τη δεκαετία του 1950 έως τις μέρες μας. Για την έκδοση συνεργάστηκε με τον Ανουάρ, ο οποίος επίσης συνελήφθη και απελάθηκε από την Αίγυπτο μετά την Αραβική Ανοιξη, για να καταλήξει κι αυτός στο Βερολίνο.

Πάθος

Το χαρακτηριστικό του, που έχει μείνει αναλλοίωτο μέσα στα χρόνια, είναι το πάθος. Από νεαρή ηλικία ήταν παθιασμένος με τη δύναμη και την εξουσία, το να κερδίζει την ηγεσία ή χρήματα. Νομίζω ότι είναι κάτι που αντιλαμβανόμαστε και σήμερα διά γυμνού οφθαλμού στην πολιτική του ζωή. Πιστεύει ότι ήταν πάντα ο «άνθρωπος του πεπρωμένου» για την Τουρκία και μπορεί να βρει κανείς αναλογίες με ηγέτες όπως ο Πούτιν ή ο Μπερλουσκόνι. Πολιτικούς που ξεκίνησαν πιθανότατα από δύσκολο κοινωνικό περιβάλλον, ευάλωτους αρχικά, αλλά πανίσχυρους στη συνέχεια.

Θρησκεία

Στο πέρασμα των χρόνων έμαθε πολλά. Εμαθε τη σημασία να οργανώνεις τους ανθρώπους και τις μάζες και φυσικά συνειδητοποίησε την αξία της θρησκείας. Πώς μπορείς δηλαδή να τη χρησιμοποιείς για πολιτικούς σκοπούς. Οταν τελικά έφτασε στην εξουσία έμαθε σταδιακά και πώς να αντιμετωπίζει το βαθύ κράτος της Τουρκίας. Κι έτσι από πολέμιός του, στην αρχή της σταδιοδρομίας του, έγινε κομμάτι του.

Ελευθερία έκφρασης

Σε μία από τις πρώτες ομιλίες του στην Κωνσταντινούπολη το 1985 μιλάει για την ελευθερία της έκφρασης, κάτι που εγώ έχασα κατά τη διάρκεια της δικής του διακυβέρνησης. Ο Ερντογάν έχει πάντα αυτή τη διπροσωπία: πρέπει να πείσει τους φιλελεύθερους για τις ήπιες τακτικές του και, από την άλλη, πρέπει να διατηρήσει τη στήριξη των ισλαμιστών. Επρεπε πάντα να ισορροπεί ανάμεσα στις δύο βάρκες. Μέχρι που κατέκτησε την απόλυτη εξουσία.

Διεθνές περιβάλλον

Εργαζόμουν εδώ και 30 χρόνια σε ντοκιμαντέρ για τη σύγχρονη τουρκική ιστορία, οπότε κατά μία έννοια το υλικό ήταν έτοιμο. Αυτό που χρειαζόταν ήταν να ενσωματώσω τον Ερντογάν ως χαρακτήρα στο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον των τελευταίων 60 ετών. Οχι μόνο ως πολιτικό και ηγέτη της Τουρκίας, αλλά και ως παίκτη μέσα στο διεθνές περιβάλλον. Γι’ αυτό και αρκετές σελίδες αφορούν τη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο, τα ισλαμικά κράτη, τον Καντάφι, τον ρόλο και τη στάση των ΗΠΑ σε διαφορετικές περιόδους της τουρκικής πολιτικής. Γι’ αυτό και ήταν τόσο χρήσιμη στην εικονογράφηση η συνεργασία με τον Ανουάρ, ο οποίος προέρχεται από και γνωρίζει τον ισλαμικό κόσμο. Παρεμπιπτόντως, η διαδρομή του Ερντογάν ήταν ένας άλλος τρόπος για να δείξουμε ότι άλλαζε γενικότερα η πολιτική σκηνή στη χώρα του. Κι αυτό ήθελα να το δείξω. Οτι η διαδικασία εξισλαμισμού είχε ξεκινήσει πριν από τον Ερντογάν με τα ισλαμικά σχολεία. Ο ίδιος ήξερε ότι υπήρχε η δυναμική και ήταν αρκετά έξυπνος για την εκμεταλλευτεί.

Ο Ερντογάν αναγνώστης

Νομίζω ότι αν διάβαζε ο ίδιος το graphic novel, θα του άρεσε. Θα έμενε έκπληκτος με το πόσο συγκρατημένος ή – ας πω κι αυτή τη λέξη – αντικειμενικός είμαι απέναντί του, χωρίς μίσος ή οργή. Δεν ήθελα σε καμία περίπτωση το δηλητήριο που ρούφηξα εγώ να το γυρίσω πίσω και να γίνω ίδιος με τον διώκτη. Ετσι κι αλλιώς, αυτό θέλει να καταφέρει: να δηλητηριάσει όλη την κοινωνία. Επιμένω, λοιπόν, ότι θα έμενε έκπληκτος αν το διάβαζε – μπορεί να το έχει κάνει ήδη, εδώ που τα λέμε!

Η απήχηση στις μάζες

Πιστεύω ότι είναι πολύ εύκολο για έναν ηγέτη ολοκληρωτικού καθεστώτος να ελέγξει όλο τον κρατικό μηχανισμό: τη Βουλή, τη διακυβέρνηση, το δικαστικό σύστημα, τα ΜΜΕ, την Αστυνομία, τον Στρατό, τα πανεπιστήμια και τους οικονομικούς φορείς. Είναι σχεδόν απίθανο να χάσει εκλογές. Το ίδιο συμβαίνει στην Ουγγαρία, την Κίνα ή τη Ρωσία. Από την άλλη, σίγουρα έχει αντίκτυπο στις μάζες. Περίπου το 35% των πολιτών παίρνει ακόμη κοινωνικά επιδόματα για να ζήσει. Και δεν πιστεύουν ότι θα γίνει το ίδιο αν κερδίσει η αντιπολίτευση, την οποία δεν θεωρούν αξιόπιστη.

Δαιμονοποίηση

Για να είμαι ειλικρινής, το πιο δύσκολο κομμάτι του βιβλίου ήταν να αποφύγω τη δαιμονοποίηση του προσώπου. Σκεφτείτε ότι γράφετε για έναν άνθρωπο που κατέστρεψε τη ζωή σας, αλλά και την πατρίδα σας. Ηταν σίγουρο ότι ξεκινούσα με θυμό. Από την άλλη, είμαι δημοσιογράφος, οπότε έπρεπε να σταθμίσω την τεκμηρίωση και να μείνω «ουδέτερος» στο μέτρο του δυνατού. Επρεπε το graphic novel να λειτουργεί και ως ερευνητικό πρότζεκτ. Γι’ αυτό έπιανα πολλές φορές τον εαυτό μου να μονολογεί «πρόσεχε να μην τον δαιμονοποιήσεις, προσπάθησε τις ισορροπίες». Θα έλεγα ότι πίεσα τον εαυτό μου να τον κατανοήσει πρώτα: τι έφτιαξε τον Ερντογάν έτσι όπως τον ξέρουμε; Ετσι θα ήταν ευκολότερο να κατανοήσουμε και τους πολιτικούς της γενιάς του.

Το μέλλον

Ο Ερντογάν έχει την ίδια στρατηγική από την αρχή, αλλά χρησιμοποιεί διαφορετικές τακτικές. Ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος μαζί του. Εργαλειοποιεί τις κρίσεις προς δικό του όφελος. Είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσεις το επόμενο βήμα του: αυτό τον κάνει απρόβλεπτο, αλλά την ίδια στιγμή πετυχημένο. Η στρατηγική του, όμως, δεν έχει αλλάξει ποτέ: θέλει να είναι ο σουλτάνος της Τουρκίας – ή της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.