Το σύστημα της σύγχρονης τέχνης απορρυθμίζεται. Εκθέσεις καλλιτεχνών αναβάλλονται, δημοπρασίες ακυρώνονται, ιδιοκτήτες γκαλερί καλούνται να δικαιολογήσουν τις θέσεις τους, αφού από τις 7 Οκτωβρίου η τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς και η φονική επίθεση του ισραηλινού στρατού που την ακολούθησε κλόνισαν το οικοσύστημα των καλλιτεχνών, των εμπόρων τέχνης και των συλλεκτών. Από τότε και μέχρι σήμερα κάθε λέξη υπέρ ή κατά για τους μεν ή τους δε μπαίνει στο μικροσκόπιο και καθένας καλείται να αναλάβει τις ευθύνες του, αναφέρει στο δημοσίευμά της η γαλλική «Le Monde».
Ο κόσμος της τέχνης χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα, τους φιλοϊσραηλινούς και τους φιλοπαλαιστινιακούς υποστηρικτές. Μια μικρότερη περίπτωση σχηματίζουν οι ουδέτεροι – μετριοπαθείς. Και ειδικό κεφάλαιο λόγω ιστορικής ευθύνης αποτελεί η Γερμανία.
Το καθοριστικό γεγονός ήταν η δημοσίευση στις 19 Οκτωβρίου της ανοιχτής επιστολής του διευθυντή του αμερικανικού περιοδικού «Artforum» που συγκέντρωσε 8.000 υπογραφές από παράγοντες της τέχνης. Το κείμενο, το οποίο κατηγορούσε το Ισραήλ για «γενοκτονία», καλούσε σε κατάπαυση του πυρός και «απελευθέρωση της Παλαιστίνης», αλλά δεν έκανε καμία αναφορά στις θηριωδίες της Χαμάς, ούτε καλούσε σε απελευθέρωση των ομήρων της τρομοκρατικής οργάνωσης.
Τρεις ισχυροί γκαλερίστες της Νέας Υόρκης, ο Dominique Lévy, ο Brett Gorvy και η Amalia Dayan, εγγονή του Μοσέ Νταγιάν, ηγετικής μορφής του Πολέμου των Εξι Ημερών, κατήγγειλαν αμέσως στην ιστοσελίδα του «Artforum» «μια μονόπλευρη άποψη» και την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην «πιο αιματηρή ημέρα στην εβραϊκή ιστορία μετά το Ολοκαύτωμα». Το σύντομο αυτό μήνυμα, το οποίο, χωρίς να αναφέρει ρητά τους χιλιάδες νεκρούς που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί του ισραηλινού στρατού, καταδίκασε «κάθε μορφή βίας στο Ισραήλ και στη Γάζα», προκάλεσε έντονη συζήτηση. Με συνέπεια οι εκδότες του «Artforum» να απολύσουν τον διευθυντή του περιοδικού David Velasco, ενώ στις 23 Οκτωβρίου μια σύντομη ανάρτηση προστέθηκε στην επιστολή αναφέροντας «τον αποτροπιασμό για τη φρικτή σφαγή 1.400 ανθρώπων στο Ισραήλ που διέπραξε η Χαμάς».
Διχασμός στη Γαλλία
Στη Γαλλία, ένα παρόμοιο αίτημα για την «υποστήριξη της προσπάθειας αλληλεγγύης στην Παλαιστίνη», αλλά χωρίς έκκληση για την απελευθέρωση των ισραηλινών ομήρων, αναρτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου στο ιστολόγιο Mediapart, συγκέντρωσε αρκετές χιλιάδες υπογραφές και δίχασε τον κόσμο της τέχνης.
«Τα μισά από τα έργα στο σπίτι μου έχουν δημιουργηθεί από καλλιτέχνες που έχουν υπογράψει τη μία ή την άλλη επιστολή. Μου είναι πολύ δύσκολο να ζήσω με αυτό», λέει η συλλέκτρια έργων τέχνης Sandra Hegedüs. Καθώς η ίδια διατελεί πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της Villa Arson – που διοικείται από το γαλλικό υπουργείο Πολιτισμού –, η φιλοϊσραηλινή στάση της ήταν ο λόγος για τον λογαριασμό στο Instagram Index Palestine να χαρακτηρίσει το πολιτιστικό κέντρο του γαλλικού Νότου ως «σιωνιστικό». Το Index Palestine έλεγξε δημόσια περισσότερα από χίλια ιδρύματα και γκαλερί, κατατάσσοντάς τα σε τρεις κατηγορίες: ουδέτερα, φιλοπαλαιστινιακά και φιλοσιωνιστικά.
Από την άλλη πλευρά, σχηματίστηκε η κοινότητα Art World for Israel με τετρακόσιους συλλέκτες, επιμελητές και ιδιοκτήτες γκαλερί, οι οποίοι αμφισβητούν κατ’ ιδίαν τους επιμελητές και τους ιδιοκτήτες γκαλερί τους οποίους συναναστρέφονται, κατηγορώντας τους ότι έδειξαν δημόσια την υποστήριξή τους στους Παλαιστίνιους ενώ παρέμειναν σιωπηλοί μετά το μακελειό της 7ης Οκτωβρίου.
Στο μεταξύ, ο κινέζος καλλιτέχνης Ai Weiwei, ο οποίος δημοσίευσε ένα σχόλιο αντισημιτικού χαρακτήρα στην πλατφόρμα Χ τον Οκτώβριο, έλαβε ειδοποίηση ακύρωσης των τριών προγραμματισμένων εκθέσεών του σε γκαλερί στο Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο. Για τις γκαλερί Max Hetzler και Lisson δεν τίθεται θέμα προώθησης ενός καλλιτέχνη ικανού να γράψει ότι «οικονομικά, πολιτιστικά και από άποψη επιρροής στα μέσα ενημέρωσης η εβραϊκή κοινότητα είχε πάντα ισχυρή παρουσία στις Ηνωμένες Πολιτείες».
Αυστηρότητα στη Γερμανία
Ομως στη Γερμανία, όπου έχουν αυξηθεί τόσο ο ακροδεξιός εξτρεμισμός όσο και οι επιθέσεις κατά των Εβραίων, οι κυρώσεις είναι οι πιο ριζοσπαστικές. Ο αϊτινός ποιητής – επιμελητής Anaïs Duplan πληροφορήθηκε από τη διεύθυνση του Μουσείου Folkwang στο Εσεν ότι ακυρώθηκε η συμμετοχή του στην έκθεση «We Is Future», δέκα ημέρες πριν από τα εγκαίνιά της. Αιτία οι «απαράδεκτες» αναρτήσεις του στο Instagram στις 10 Νοεμβρίου, υποστηρίζοντας το κίνημα BDS, το οποίο καλεί σε μποϊκοτάζ του εβραϊκού κράτους προς υποστήριξη των κατεχόμενων παλαιστινιακών εδαφών.
Ανάλογες και οι εντάσεις στη Ρηνανία με συνέπεια την αυτοκατάργηση της διοίκησης της Documenta, της μεγάλης συνάντησης που λαμβάνει τον παλμό της σύγχρονης τέχνης κάθε πέντε χρόνια. Μετά την παραίτηση της ισραηλινής καλλιτέχνιδας Bracha Lichtenberg Ettinger, η οποία είχε ζητήσει ανεπιτυχώς τη διακοπή της διεξαγωγής της Documenta 16 μετά τις σφαγές της 7ης Οκτωβρίου, αλλά και την αποχώρηση του ινδού κριτικού τέχνης Ranjit Hoskote (επικρίθηκε επειδή υπέγραψε το 2019 ένα ψήφισμα που συνέδεε τον ινδουιστικό εθνικισμό με τον σιωνισμό), τα τέσσερα εναπομείναντα μέλη της επιτροπής, Simon Njami, Gong Yan, Kathrin Rhomberg και Maria Ines Rodriguez, παραιτήθηκαν. Σε επιστολή που δημοσιεύθηκε στην πλατφόρμα e-flux υποστηρίζουν ότι «οι συνθήκες δεν είναι πλέον ώριμες για να εργαστούμε με την απαραίτητη ελευθερία» σε ένα συναισθηματικό κλίμα που ενθαρρύνει την «υπεραπλούστευση των πολύπλοκων πραγματικοτήτων».
Από την πλευρά του ο διάσημος στον κόσμο της τέχνης γερμανός φωτογράφος Wolfgang Tillmans απέφυγε να υπογράψει οποιαδήποτε ανοιχτή επιστολή. Αποφεύγει επίσης οποιοδήποτε μποϊκοτάζ προειδοποιώντας ότι «ως Γερμανός, πώς θα μπορούσα να πω ότι θα ήταν απαγορευτικό να πάω στο Ισραήλ ή να κάνω εμπόριο με το Ισραήλ; Αυτό θα ήταν σαν να αναβιώνουν τα χειρότερα ναζιστικά συνθήματα». Αλλά στον λογαριασμό του στο Instagram ο καλλιτέχνης δημοσιεύει τακτικά άρθρα από τους «New York Times» ή την «Washington Post», εκτιμώντας το δημοσιογραφικό κύρος τους. «Εχω δεχτεί ακόμη και κριτική, με βάση αυτές τις αναρτήσεις, ότι δεν είμαι αρκετά φιλοπαλαιστινιακός ή φιλοϊσραηλινός. Οι διαφοροποιημένες φωνές πνίγονται», δήλωσε στην εφημερίδα «Le Monde».
