Αναζήτηση
Τη χρονιά που κλείνει, η ανθρωπότητα αντιλήφθηκε για τα καλά πόσο δύσκολο είναι να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που έχει μπροστά της.
Το 2023 ήταν, πάνω απ’ όλα, η χρονιά που η τεχνητή νοημοσύνη όχι απλώς μπήκε αλλά κατέκτησε τη ζωή μας. Από τις 30 Νοεμβρίου 2022, όταν η εταιρεία OpenAI λανσάρισε το ChatGPT, ως σήμερα, δεκατρείς μόλις μήνες μετά, συντελέστηκε μια πραγματική επανάσταση. Η εφαρμογή, την οποία χρησιμοποίησαν πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι στις πέντε πρώτες μέρες, εξελίχθηκε σε υπερεργαλείο για όλες τις χρήσεις, «γεννώντας» χιλιάδες παρόμοιες και αναγκάζοντας τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες να επανασχεδιάσουν τη λειτουργία τους με επίκεντρο την τεχνητή νοημοσύνη.
Τέτοια φυγή προς τα μπρος οδήγησε επιστήμονες και επιχειρηματίες που την προκάλεσαν και ωφελούνται να απευθύνουν δημόσια προειδοποίηση για πολύ μεγάλους κινδύνους. Εν τω μεταξύ, η τεχνητή νοημοσύνη άλλαξε ήδη τους κανόνες του παιχνιδιού, τουλάχιστον στους τομείς της εκπαίδευσης, της καλλιτεχνικής δημιουργίας (εξού και η μεγάλη απεργία στο Χόλιγουντ), των ειδήσεων, της πολιτικής επικοινωνίας, του ανταγωνισμού μεταξύ εταιρειών και κρατών. Θέτοντας, επιπλέον, κρίσιμα ερωτήματα για την έννοια της προόδου και της αλήθειας, τη σχέση του ανθρώπου με τις μηχανές και την υπερκέραση, αν όχι αναπλήρωση, του πρώτου από τις δεύτερες.
Το άλλο μεγάλο μέτωπο συλλογικής δοκιμασίας, και αποτυχίας, ήταν η κλιματική αλλαγή. Ζεστότερη χρονιά στην ιστορία της ανθρωπότητας το 2023, με εκτός ελέγχου πυρκαγιές, καύσωνες, τυφώνες, πλημμύρες, ζεματιστούς ωκεανούς, εκρήξεις ηφαιστείων. Αλλά και χρονιά κατά την οποία κατέστη σαφές ότι οι «στόχοι του Παρισιού» για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής δεν είναι πλέον εφικτοί: καθώς έχουν ξεπεραστεί πέντε κρίσιμα «σημεία μη επιστροφής» (tipping points), αναμένεται ότι η θερμοκρασία θα ανέβει ως το τέλος του αιώνα κατά 2% με 3%, κάτι που, κατά τους επιστήμονες, δεν επιτρέπει αναστροφή της πορείας. Η Ευρώπη, πρωτοπόρος της «πράσινης ανάπτυξης», έφερε το χρονικό όριο μηδενισμού των εκπομπών στο 2040, αλλά οι χώρες δεν την ακολουθούν.
Η χρήση ορυκτών καυσίμων αυξάνεται αντί να μειώνεται. Στις ΗΠΑ, αλλά και στη Βρετανία, το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής χωρίζει στη μέση το πολιτικό σύστημα. Η παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα, στο Ντουμπάι, έδειξε την αμηχανία των πολιτικών ηγεσιών: υπήρξε για πρώτη φορά δέσμευση για σταδιακή μείωση (phase-out) των ορυκτών καυσίμων, αλλά χωρίς ειδικούς στόχους και μέτρα και με την παρουσία 2.456 λομπιστών της βιομηχανίας του άνθρακα, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου της Διάσκεψης και επικεφαλής της κρατικής πετρελαϊκής εταιρείας της Σαουδικής Αραβίας. Σχετικά με τη δεύτερη μεγάλη δέσμευση, την οικονομική βοήθεια στις «φτωχές» χώρες που θα πληγούν περισσότερο από την αλλαγή μοντέλου, συγκροτήθηκε μεν ειδικό ταμείο, αλλά οι πόροι που συγκεντρώθηκαν απέχουν πολύ από το αναγκαίο. Η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει.
Το 2023 ήταν επίσης χρονιά παγίωσης του πολεμικού φαινομένου στη σύγχρονη μορφή του: 183 ένοπλες συγκρούσεις σε όλο τον κόσμο κατέγραψε το Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Ερευνών του Λονδίνου, από το Ναγκόρνο Καραμπάχ ως τη Γουιάνα, από τη Θάλασσα της Κίνας ως την Ερυθρά και από τους αφρικανικούς εμφυλίους ως τις νοτιοαμερικανικές συρράξεις. Ο κάτι-σαν-παγκόσμιος και μέσα σε σχετική αδιαφορία συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία δεν πάει καλά: η ουκρανική «αντεπίθεση» δεν έφερε καρπούς, ο Ζελένσκι από ήρωας έγινε κάτι σαν επαίτης, η βοήθεια της Δύσης αρχίζει να βρίσκει εμπόδια, ο Πούτιν ετοιμάζεται να επανεκλεγεί το 2025 και γίνεται όλο και πιο αυταρχικός (η «μεταχείριση» του Ναβάλνι στέλνει το σήμα), ο αριθμός των θυμάτων και των καταστροφών συνεχώς ανεβαίνει, «λύση» δεν φαίνεται από πουθενά. Με αδιέξοδο μοιάζει και η κατάσταση στη Γάζα: η αρχική διεθνής συμπαράσταση στο Ισραήλ υποχωρεί λόγω της εκδικητικότητας της στρατιωτικής εισβολής, ο Νετανιάχου παραμένει στην εξουσία, τα αραβικά έθνη, και κυρίως οι νεολαίες, ριζοσπαστικοποιούνται σε βαθμό που καθίσταται αδύνατη η ειρηνική συνύπαρξη. Ο πλανήτης μπήκε σε παρατεταμένη εποχή Θερμού «Ψυχρού Πολέμου», με ό,τι αυτό σημαίνει για τον πολιτισμό του.
Μπροστά στις τρεις μεγάλες προκλήσεις – τεχνητή νοημοσύνη, κλιματική αλλαγή, πόλεμοι – περνάει σε δεύτερη μοίρα – αλλά δεν θα έπρεπε, κατά τη γνώμη μου – η επιταχυνόμενη έκπτωση της δημοκρατίας. Το 2023 είχαμε επέλαση του αυταρχισμού σε όλο το μήκος της νέας γεωπολιτικής τομής, τόσο στον «δυτικό κόσμο» όσο και στον «παγκόσμιο Νότο». Τις εκλογικές νίκες Φίτσο στη Σλοβακία, Ερντογάν στην Τουρκία, Βίλντερς στην Ολλανδία, Μιλέι στην Αργεντινή, Βούτσιτς στη Σερβία, Αλ Σίσι στην Αίγυπτο δεν μπορεί να ισοσκελίσει το μόνο ελπιδοφόρο δημοκρατικό αποτέλεσμα της χρονιάς, η αλλαγή φρουράς στην Πολωνία. Πραξικοπήματα στην Αφρική, πολιτικές δολοφονίες στη Λατινική Αμερική, ανατροπές εκλεγμένων πρωθυπουργών ακόμα και στην Πορτογαλία, γενικευμένη υποχώρηση δικαιωμάτων και ελευθεριών, αποκαθήλωση ηγετών όπως ο Μακρόν (όταν το Κέντρο συνταιριάζει με τη Δεξιά, γίνεται Δεξιά) και ο Σολτς (η έλλειψη σπονδυλικής στήλης δεν μπορεί να περνάει επ’ άπειρον για ψυχραιμία). Και βέβαια, συνεκτικός κρίκος της «αυταρχικής Διεθνούς», το «φάσμα Τραμπ»: στις αμερικανικές εκλογές του Νοεμβρίου του 2024 παίζεται το μέλλον της ανθρωπότητας. Η δημοκρατία αγκομαχάει, σε βαθμό που μοιάζει όαση η κατάσταση στην Ελλάδα, με τις «ήσυχες» εκλογές, την εκτός τούνελ οικονομία, μια κοινωνία που επανασυνδέεται με το καταναλωτικό της όνειρο. Οσοι, ωστόσο, ζούμε σε αυτή την όμορφη χώρα νιώθουμε στο πετσί μας τα ρήγματα (αλαζονεία της εξουσίας, φτώχεια και ανισότητες, έλλειψη δομών και οριζόντων) και δεν ησυχάζουμε.
Τη χρονιά συμβολίζουν και συνοψίζουν δύο πρόσωπα που ξεχώρισαν: η χωρίς κανένα καλλιτεχνικό ή ανθρώπινο ενδιαφέρον, αλλά βιομηχανία από μόνη της, Τέιλορ Σουίφτ (πρόσωπο της χρονιάς κατά το «Τάιμ») και το δικό μας φαινόμενο ταχείας ανόδου και, όπως πάνε τα πράγματα, πτώσης, ο Στέφανος Κασσελάκης. Μας τείνουν έναν καθρέφτη στον οποίο βλέπουμε το πρόσωπο της εποχής μας: γυαλιστερό, άδειο, «μοντέρνο» με φωναχτό κι επιφανειακό τρόπο, ανασφαλές και συγχρόνως με άγνοια κινδύνου. Εναν κόσμο φθηνότερο αφήνει πίσω της αυτή η χρονιά.
