Αναζήτηση
Λίγες ημέρες πριν από τη συνάντησή μας ο Χρήστος Λιάπης είχε βρεθεί στο επίκεντρο της δημοσιότητας – άθελά του. Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης Στέφανος Κασσελάκης, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στο ΚΕΘΕΑ, του είχε ζητήσει να αποχωρήσει από τη συζήτηση που είχε με εργαζομένους του Κέντρου και γονείς εξαρτημένων. Ακολούθησε θύελλα αντιδράσεων. «Ηταν απρεπές και δηλωτικό της θεσμικής του ανεπάρκειας και της αδυναμίας του να κατανοήσει το ειδικό πολιτικό βάρος και τις απαιτήσεις του ρόλου του», μου λέει ενώ καθόμαστε στο εστιατόριο Sentinelle στου Παπάγου.
«Θα το σχολίαζα με τον στίχο του Καβάφη “Τάχατες μας εκμηδένισε με το «κατέγνων» του, ο γελοιωδέστατος”, αλλά και με το λιγότερο γνωστό ποίημά του “Ο Ιουλιανός εν Νικομηδεία”, εμπνευσμένο από την ίδια ιστορική μορφή που πρέσβευε την επιστροφή στο ξεπερασμένο παρελθόν: “Αστοχα πράγματα και κινδυνώδη… οι συμβουλεύσαντες δεν ήσαν διόλου συνετοί. Παρέγινε η ιστορία αυτή”. Τάχατες, λοιπόν, μας εκμηδένισε με το “μπορείτε να αποχωρήσετε” ο γελοιωδέστατος. Αν και ίσως ζητώ πολλά μιλώντας για τον Ιουλιανό, όταν ο κ. Κασσελάκης ακόμη προσπαθεί να ξεχωρίσει τον Ηράκλειτο από τον Ηρόδοτο»…
Με τον πρόεδρο του ΚΕΘΕΑ και μέλος της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Δημόσιας Υγείας, τον ψυχίατρο Χρήστο Λιάπη, συναντηθήκαμε στην κόψη του χρόνου – λίγο πριν από την εκπνοή του παλιού έτους, λίγο πριν από την ανατολή ενός νέου. «Τι σημαίνει για την ψυχή του ανθρώπου ο χρόνος που τρέχει…;», τον ρωτώ. «Ο χρόνος είναι ένα σχετικό μέγεθος», λέει. «Και η απάντηση έρχεται μέσα από τη μνήμη. Θα μου επιτρέψετε να χρησιμοποιήσω έναν στίχο από την ποιητική συλλογή που έχω εκδώσει, τον “Λαβωμένο ίαμβο”, ο οποίος λέει: “Κόρη του χρόνου είναι η λησμονιά και αποπαίδι του η μνήμη”. Η μνήμη, μέσα από την αγάπη και την ευγνωμοσύνη για αυτούς που πέρασαν αλλά και για αυτούς που θα έρθουν, μπορεί να δώσει την απάντηση στην τραγική διάσταση του χρόνου που περνά και που μοιραία μας φέρνει κάθε μέρα όλο και περισσότερο αντιμέτωπους με τα διλήμματα της βιολογικής φθοράς».
Μιλώντας για τη βιολογική φθορά, δράττεται της ευκαιρίας για να μου διηγηθεί ότι εισήλθε στον χώρο της Ψυχιατρικής ορμώμενος από μια βιωματική, συγκινητική, συγκυρία: «Οι νευροδιαβιβαστές μπήκαν στη ζωή μου από όταν ήμουν στο Δημοτικό. Και τα πρώτα ιατρικά έγγραφα που έπιασα στα χέρια μου ήταν τα φύλλα οδηγιών των φαρμάκων της νόσου του Πάρκινσον. Ο πατέρας μου αρρώστησε με Πάρκινσον σε ηλικία 54 ετών», εξηγεί. «Αυτό στάθηκε για μένα το αρχικό έναυσμα για να ασχοληθώ με την Ιατρική. Στην Ψυχιατρική κατευθύνθηκα επειδή εμπεριείχε το κοινωνικό και φιλοσοφικό κομμάτι που με ενδιέφερε. Και βρέθηκα εν τέλει να υπηρετώ τον χώρο της Απεξάρτησης, με αποτέλεσμα να ξανασυναντηθώ με τον νευροδιαβιβαστή της ντοπαμίνης, αλλά σε έναν διαφορετικό δρόμο».
Η θητεία του στο ΚΕΘΕΑ συνέπεσε με μια εποχή μεγάλων αλλαγών. Στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πανδημίας παρατηρήθηκε αύξηση των εξαρτήσεων «και αυτό όχι μόνο σε ποσοτικούς δείκτες, αλλά και σε ποιοτικούς. Από τις έρευνες των λυμάτων διαπιστώσαμε τεράστια αύξηση στις διεγερτικές ουσίες· η κοκαΐνη και οι αμφεταμίνες παρουσίασαν εκτόξευση. Γενικότερα αλλάζει το τοπίο των εξαρτήσεων», σχολιάζει.
«Η ηρωίνη η οποία αποτέλεσε την κυρίαρχη ουσία που σηματοδότησε και την ευαισθητοποίηση τη δεκαετία του ’80, έχει πάψει πλέον να είναι η πρώτη ουσία σε κίνδυνο εξάρτησης. Παρατηρούμε ότι η ινδική κάνναβη καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερο κομμάτι και κατεβαίνει ηλικιακά, πιάνοντας ανηλίκους, ακόμη και μαθητές Γυμνασίου, και την ίδια στιγμή αυξάνεται η κοκαΐνη και οι λοιπές αμφεταμινικώς δρώσες ουσίες. Αυτό συμβαίνει επειδή η κοινωνία μας, ειδικά στην Ελλάδα, δέχτηκε αλλεπάλληλα πλήγματα – δεν προλάβαμε να ανασάνουμε από την κοινωνικοοικονομική κρίση και ήρθε η κρίση του κορωνοϊού, πριν προλάβει να τελειώσει, ήρθε η ενεργειακή κρίση. Στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου είχαμε και την κλιματική κρίση, με καταστροφές, πυρκαγιές, πλημμύρες. Σκεφτείτε ότι το 2009 είχα βρεθεί με τους Γιατρούς του Κόσμου στην Τανζανία, όπου είδα τι σημαίνει Ιατρική ελαχίστων πόρων, με αξονικό τομογράφο να υπάρχει μόνο στην πρωτεύουσα, ενώ για μαγνητική χρειαζόταν αεροδιακομιδή στο Ναϊρόμπι, δηλαδή σε άλλη χώρα. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι κάποια στιγμή εξαιτίας ακραίων καιρικών φαινομένων θα βρισκόμαστε στην ανάγκη να παράσχουμε Ιατρική ελαχίστων πόρων στην καρδιά της Θεσσαλίας. Ολες αυτές οι συνθήκες αυξάνουν τις πιέσεις ειδικά στις ευάλωτες κοινωνικοοικονομικές ομάδες και ενισχύουν την τάση για ουσίες που θα αντισταθμίσουν τη θλίψη, για ουσίες διεγερτικές. Αντιθέτως, η ηρωίνη είναι ένα ναρκωτικό το οποίο στη βαθύτερη ψυχοτρόπο δράση του είναι περισσότερο κατευναστικό».
Αλλωστε, οι εξαρτήσεις δεν συνιστούν παρά αντανακλάσεις των διογκούμενων αδιεξόδων του ανθρώπου. «Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι εξαρτήσεις, τόσο από παράνομες όσο και από νόμιμες ουσίες, είναι και ένα κοινωνικό φαινόμενο. Πίσω από κάθε εξαρτημένο κρύβεται μια απουσία δομής, ενός συστήματος σχέσεων του ανθρώπου με τον ίδιο του τον εαυτό ή με την οικογένεια, που είναι το πρώτο περιβάλλον ανάπτυξης σχέσεων. Αυτή η κατεστραμμένη ή απούσα δομή είναι το μεγαλύτερο αδιέξοδο που βλέπουμε με διαφορετικούς τρόπους σε καθέναν από τους εξαρτημένους. Και βέβαια όσο αυξάνονται οι κοινωνικές και οικονομικές πιέσεις στον σύγχρονο κόσμο, τόσο περισσότερο δοκιμάζονται οι δομές, ειδικά των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων».
Υπ’ αυτήν την έννοια, κινδυνεύει οποιοσδήποτε από εμάς να γίνει εξαρτημένο άτομο; «Ναι, ακριβώς», απαντά ο Χρήστος Λιάπης. «Οπως μπορεί οποιοσδήποτε από εμάς να νοσήσει από οποιαδήποτε νόσο. Παίζουν ρόλο πολλοί παράγοντες που συνδέονται και με κληρονομική προδιάθεση και με κοινωνικές παραμέτρους».
Η ενοποίηση των μονάδων
Παρ’ όλ΄ αυτά, στον χώρο της Απεξάρτησης επικρατεί σοβαρή αναστάτωση το τελευταίο χρονικό διάστημα. Η δρομολογούμενη ενοποίηση όλων των δημόσιων μονάδων απεξάρτησης υπό τον Εθνικό Οργανισμό Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Εξαρτήσεων εγείρει φόβους για «ισοπέδωση της διαφορετικής φιλοσοφίας κάθε μονάδας» και για σταδιακή «κατάργηση των στεγνών προγραμμάτων», στον πυρήνα των οποίων δεν βρίσκεται μόνο η σωματική απεξάρτηση αλλά και η κοινωνική επανένταξη των απεξαρτημένων.
«Τα στεγνά προγράμματα δεν πρόκειται να καταργηθούν ποτέ», λέει κατηγορηματικά ο πρόεδρος του ΚΕΘΕΑ. «Πολλές φορές είχαν χτυπήσει τα τύμπανα του συναγερμού – και το 2019, όταν ανέλαβα το ΚΕΘΕΑ, και το 2021, όταν είχαμε προσπαθήσει να προτείνουμε εσωτερικά ένα συγκεκριμένο οργανόγραμμα και έναν συγκεκριμένο κανονισμό λειτουργίας. Και εν τέλει τα στεγνά προγράμματα όχι μόνο δεν έκλεισαν, αλλά το ΚΕΘΕΑ ενισχύθηκε για πρώτη φορά τα τελευταία 10 χρόνια, μέσα στη δική μου προεδρία, με 40 άτομα επιπλέον μόνιμο προσωπικό και με δεκάδες άλλες δομές. Αναφέρω ενδεικτικά τον ξενώνα για εξαρτημένες γυναίκες στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικείων Φυλακών στον Ελαιώνα Θηβών. Το πιο εύκολο είναι είτε να καταστροφολογήσουμε είτε να εργαλειοποιήσουμε τις εξαρτήσεις για πολιτικά οφέλη. Η καινούργια νομοθετική πρωτοβουλία αφορά κατά κύριο λόγο το διοικητικό και οικονομικό σκέλος, με στόχο την οικονομία κλίμακος και την αύξηση της αποδοτικότητας, την καλύτερη διοίκηση και την οριζόντια διασύνδεση μεταξύ των προγραμμάτων. Τα στεγνά προγράμματα θα κρατήσουν τον δικό τους διακριτό ρόλο. Δεν επηρεάζεται καθόλου το επιστημονικό και θεραπευτικό κομμάτι και η φιλοσοφία τους».
Μολονότι επιφορτισμένος με πολλές αρμοδιότητες, ο ίδιος αναπτύσσει αρθρογραφία με πλούσια θεματολογία: από τo Μουντομπάσκετ και τον θάνατο του Μίλαν Κούντερα μέχρι τον πόλεμο στην Παλαιστίνη και το Qatargate. Τελικά κάθε πράξη μας έχει ψυχιατρικό υπόβαθρο; «Η Ψυχιατρική είναι ειδικότητα της Ιατρικής. Αλλά επειδή ασχολείται με όλα τα νευροβιολογικά συστήματα που συμμετέχουν στη λήψη της απόφασης θα μπορούσε να πει κανείς ότι μιλάμε για την επιστήμη της λήψης των αποφάσεων. Οταν έχουμε φτάσει να μιλούμε για Νευροοικονομία – δηλαδή να αναζητούμε τις αιτίες που κάνουν κάποιους στις διεθνείς αγορές να οδηγούνται σε συμπεριφορές υψηλότερου ρίσκου –, τότε μπορούμε πλέον να μιλάμε και για Νευροκυβερνητική», λέει και συνεχίζει: «Βρέθηκα στο Tufts της Μασαχουσέτης, εκεί όπου έκανα ένα κομμάτι της ειδικότητάς μου στις συναισθηματικές διαταραχές, με έναν ιρανό καθηγητή, τον Νασίμ Γκέμι, ο οποίος έχει μελετήσει κατά πόσο ψυχικές παθήσεις ή και διαταραχές προσωπικότητας επηρεάζουν την άσκηση εξουσίας, και πολλές φορές την επηρεάζουν με τρόπο που δεν είναι μόνο καταστροφικός, όπως θα ανέμενε κανείς, αλλά και επωφελής. Το να υπάρχει ένας πυρήνας κατάθλιψης, όπως υπήρχε για παράδειγμα στον Τσόρτσιλ, δημιουργεί πολλές φορές καταθλιπτικό ρεαλισμό και κάνει τον ηγέτη περισσότερο διορατικό ή αυξάνει την ενσυναίσθησή του βοηθώντας τον να μπει στη θέση του λαού που υποφέρει. Την ίδια στιγμή, όταν υπάρχουν στοιχεία υπερθυμικά, δηλαδή συνδυασμός συναισθηματικής κατάπτωσης και συναισθηματικών εξάρσεων, όπως στον Τσόρτσιλ, τότε βλέπεις ότι ο ηγέτης μπορεί να γίνει περισσότερο ανθεκτικός στις δυσκολίες, περισσότερο εύγλωττος και ικανός να πείθει τον λαό και να τον συνεγείρει σε έναν σκοπό. Αλλο παράδειγμα είναι ο Κένεντι, ο οποίος υπέφερε από τη νόσο του Αντισον, είχε ανεπάρκεια των επινεφριδίων και έπαιρνε κορτιζόνη. Υπάρχουν σημαντικές αναλύσεις που ταυτίζουν την επιτυχία του στη διαχείριση της Κρίσης των Πυραύλων με την αλλαγή γιατρού και του θεραπευτικού σχήματος που λάμβανε για την αντιμετώπιση των ψυχικών συνεπειών της νόσου του Αντισον».
Εστίαση στον άνθρωπο
Και τελικά μέσα σε αυτόν τον καταιγισμό των εξελίξεων που βιώνει η ανθρωπότητα, μέσα σε αυτή τη ραγδαιότητα ερεθισμάτων και τις αυξημένες πιέσεις, θα μπορέσει ο άνθρωπος να σώσει την ψυχή του; «Θα σας απαντήσω ανατρέχοντας στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο», λέει. «Τι σημασία έχει αν ο άνθρωπος καταφέρει να κερδίσει ολόκληρο τον κόσμο, αν ως αντάλλαγμα χάσει την ψυχή του; Πλέον το διακύβευμα δεν είναι τόσο απλό όσο αυτό που θέτει το βιβλικό ερώτημα. Πλέον κινδυνεύουμε όχι μόνο να χάσουμε την ψυχή μας κερδίζοντας τον κόσμο, αλλά να χάσουμε ταυτόχρονα και την ψυχή μας, και τον κόσμο, ο οποίος προχωρά με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Μπροστά σε αυτό το απειλητικό διακύβευμα η απάντηση έρχεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία: “Ο άνθρωπος είναι η απάντηση”. Αν εστιάσουμε στον άνθρωπο και ειδικά στον πάσχοντα και στον ευάλωτο, τότε θα μπορέσουμε να βρούμε τις απαντήσεις. Ο κόσμος γίνεται τόσο σύνθετος που πολλές φορές η αιτία της δυστυχίας είναι αυτό το αέναο κυνήγι για να τον καταλάβουμε και να τον κατακτήσουμε. Επικεντρωνόμενοι στον άνθρωπο, επικεντρωνόμαστε στον ίδιο μας τον εαυτό. Και μια πιο ισορροπημένη σχέση με τον εαυτό μας ίσως δώσει και την απάντηση για μια ευρύτερη ισορροπία με ολόκληρο τον κόσμο».
