Οι εποχές αλλάζουν, οι κοινωνίες εξελίσσονται, μαζί τους και ο θεσμός της οικογένειας. Με αφορμή την επικείμενη νομιμοποίηση του γάμου ομοφύλων, «ΤΑ ΝΕΑ» αναζήτησαν τον καθηγητή Βασίλη Φθενάκη με πολυετή έρευνα στο Ινστιτούτο του Μονάχου για την προσχολική αγωγή παιδιών και οικογένειας, στην οποία στηρίχθηκαν οι αλλαγές στη Γερμανία αρχικά με το σύμφωνο συμβίωσης στις αρχές του 2000 και από το 2017 τη θέσπιση του «γάμου για όλους».

«Ο θεσμός της οικογένειας υφίσταται τεκτονικές αλλαγές στη δομή και ιδιαίτερα στην ποιότητα των σχέσεων των μελών της οικογένειας», λέει ο Φθενάκης στα «ΝΕΑ». Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επικρατούσε το «παιδοκεντρικό μοντέλο» οικογένειας με βασικό μέλημα την τεκνοποίηση σε μία δομικά σταθερή οικογένεια. Τα τελευταία 30 χρόνια, ωστόσο, επήλθε ουσιαστική αλλαγή του οικογενειακού συστήματος στις δυτικές κοινωνίες. Η σύναψη γάμου δεν γίνεται πλέον για την απόκτηση παιδιού, αλλά για «το βίωμα της μέγιστης προσωπικής ευτυχίας στη σχέση με ένα άτομο».

Το «παιδοκεντρικό» αντικαταστάθηκε από το «συντροφικό μοντέλο». Αλλά και μέσα στο «συντροφικό μοντέλο» σημειώθηκε και μία δεύτερη, ενδογενής διαφοροποίηση: «Η αποδέσμευση από το φύλο και η αναζήτηση του μέγιστου της ευτυχίας με ένα πρόσωπο ανεξαρτήτως φύλου. Δηλαδή, αποδέσμευση από τις δομές της παραδοσιακής οικογένειας, αλλά και από το φύλο του ατόμου».

Η κανονικότητα

Εχει μέλλον ο θεσμός της οικογένειας με όλες αυτές τις αλλαγές; «Ναι», απαντά απερίφραστα ο καθηγητής Φθενάκης, «αν οι αλλαγές προσεγγιστούν από τις θετικές τους πλευρές». Αυτό προϋποθέτει μια νέα νοηματοδότηση της διαφορετικότητας. Με τον γάμο για όλους «απαλλάξαμε τον γάμο από το στίγμα της προβληματικής έννοιας και του δώσαμε ένα θετικό πρόσημο: η διαφορετικότητα είναι η κανονικότητα που εμπλουτίζει, όταν η προσέγγιση είναι σωστή. Ως ανθρωπολόγος γνωρίζω ότι για να έχουμε τον ίδιο, πανομοιότυπο άνθρωπο χρειαζόμαστε πάνω από οκτώ δισεκατομμύρια ανθρώπους. Επομένως, και από τη σκοπιά της ύπαρξης του ανθρώπινου γένους, η διαφορετικότητα είναι εκείνη που δίνει τον κανόνα. Ο συγκερασμός διαφορετικότητας και κανονικότητας είναι η βάση των νέων κοινωνιών, στις οποίες το άτομο και η σεξουαλική του προτίμηση είναι τμήμα της πολυπλοκότητας, όχι ως πρόβλημα, αλλά ως μία από τις δυνητικές μορφές συμβίωσης μέσα στο κοινωνικό σύνολο και ανάπτυξης οικογενειακών συστημάτων».

Στο επίκεντρο το παιδί

Πώς είδε τις ανακοινώσεις του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη; «Είναι πολύ θετικό ότι έβαλε στο επίκεντρο το παιδί», λέει ο Φθενάκης. Στην περίπτωση ομόφυλων ζευγαριών «τα παιδιά δεν είναι ομοιογενής ομάδα», συνήθως αποκτήθηκαν πριν από το πέρασμα σε ομοφυλική σχέση. «Θα πρέπει να στηριχθεί πρωταρχικά η σχέση του παιδιού με τους φυσικούς γονείς και τα συγγενικά τους συστήματα, ανεξαρτήτως της αλλαγής της οικογενειακής κατάστασης», τονίζει ο Φθενάκης, «ο/η δεύτερος/η σύζυγος έχει δικαίωμα επαφής, αλλά όχι δικαίωμα γονεϊκής επιμέλειας». Τη βασική αυτή φιλοσοφία ασπάστηκε το γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο ακολουθώντας τη γνωμάτευση του καθηγητή Φθενάκη ότι «πρέπει να στηριχθούν οι φυσικοί γονείς και τα συγγενικά τους συστήματα, εφόσον δεν υπάρχει κίνδυνος για το παιδί».

Στην περίπτωση των υιοθετημένων παιδιών, «καλό είναι να μην είναι “κλειστή” υιοθεσία, αλλά να διατηρείται όσο είναι δυνατόν η σχέση του παιδιού με τους φυσικούς γονείς, διαφορετικά το παιδί θα αντιμετωπίσει προβλήματα στην εφηβεία», λέει ο Φθενάκης.

Η μετάβαση σε νέου τύπου οικογένεια είναι πολύπλοκη διαδικασία που χρειάζεται παρεμβατική υποστήριξη. Σύσταση του καθηγητή είναι να ακολουθηθεί το παράδειγμα της Γερμανίας, που εδώ και 35 χρόνια ανέπτυξε ένα σύστημα στήριξης των οικογενειών γονέων και παιδιών, τα οποία καθιστά «ενεργούς συνδρομητές της μετάβασης».

Η νομική αντιμετώπιση του θέματος δεν εξαντλεί την πολυπλοκότητά του, τονίζει ο Φθενάκης. «Πέραν του νομικού πλαισίου, πρέπει να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο υποστηρικτικής παρέμβασης για την ψυχολογική στήριξη των γονέων να χειριστούν τις αλλαγές προς όφελος του παιδιού και δικό τους». Το μήνυμά του είναι: «Ακούστε τα παιδιά, ρωτήστε τα παιδιά». Αλλωστε, πρόκειται για πολύ μικρό αριθμό. Στη Γερμανία, το ποσοστό των ομοφυλόφιλων που παντρεύονται είναι 0,3% του πληθυσμού και από αυτούς το 0,8% έχει παιδιά.

Η ελληνική οικογένεια

Το καλό του παιδιού επικαλούνται οι αντίπαλοι της υιοθεσίας παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια.

«Είναι πρόσχημα», λέει ο Φθενάκης, «στην ουσία είναι κατά του γάμου ομοφύλων, ενάντια σε κάθε απόκλιση από το παραδοσιακό μοντέλο και από τον βιολογικό ορισμό της οικογένειας. Αυτοί που το επικαλούνται, στηρίζονται σε επιχειρήματα που επιστημονικά δεν ευσταθούν». Π.χ. ότι οι γονείς σε ομοφυλική σχέση είναι ψυχικά διαταραγμένοι, είναι παιδόφιλοι, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στη γονεϊκή ευθύνη, τους ενδιαφέρει μόνο το σεξ. «Ολα αυτά τα επιχειρήματα έχουν αποδειχθεί επιστημονικά εσφαλμένα. Δεν αποτελούν απειλή για κανέναν. Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι παιδιά που μεγαλώνουν σε ομόφυλα ζευγάρια θα αποκτήσουν τον προσανατολισμό των γονέων. Τα παιδιά αυτά μπορούν να αναπτυχθούν κανονικά, όπως όλα τα άλλα».

Στην Ελλάδα, διαπιστώνει, η συζήτηση δεν γίνεται σε επιστημονική βάση, αλλά με ιδεοληψίες εις βάρος των παιδιών. «Η οικογένεια μαζί με την εθνική ταυτότητα αποτέλεσε τους βασικούς μηχανισμούς κοινωνικής συνοχής. Βρισκόμαστε στο παρά πέντε για να μην χαθεί το κομμάτι της οικογένειας» προειδοποιεί.