Η ταινία «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» αναστατώνει τη Ρωσία – Η ζωή μιμείται την τέχνη

Όπως όλα δείχνουν, η κινηματογραφική μεταφορά του αγαπημένου μυθιστορήματος του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα», που προβάλλεται στις ρωσικές αίθουσες αυτόν τον χειμώνα, δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει στη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, εν καιρώ πολέμου.

Ο σκηνοθέτης είναι Αμερικανός. Ένας από τους πρωταγωνιστές είναι Γερμανός. Η περίφημη σάτιρα της εποχής του Στάλιν, η οποία δεν είχε σχολιαστεί στην εποχή της, είναι εν μέρει μια ανατρεπτική σπονδή για την κρατική τυραννία και τη λογοκρισία -δυνάμεις που ταλαιπωρούν και πάλι τη Ρωσία σήμερα.

See more

Καταστολή και πόλεμος

Όμως η ταινία βρισκόταν στο δρόμο προς τα ταμεία πολύ πριν ο Πούτιν ξεκινήσει την πλήρους κλίμακας εισβολή του στην Ουκρανία και επιβάλει στη Ρωσία ένα επίπεδο καταστολής που έχει να παρατηρηθεί από τη σοβιετική εποχή.

Το κράτος είχε επενδύσει εκατομμύρια στην ταινία, η οποία είχε ήδη γυριστεί. Η απαγόρευση της παραγωγής του πιο διάσημου λογοτεχνικού ύμνου της Ρωσίας στην καλλιτεχνική ελευθερία ήταν ίσως πολύ μεγάλη ειρωνεία για να την αντέξει ακόμη και το Κρεμλίνο.

Η κυκλοφορία της -με πολύμηνη καθυστέρηση- ήταν μία από τις πιο δραματικές και φορτισμένες πρεμιέρες ρωσικών ταινιών στην πρόσφατη ιστορία. Η ταινία αναδιαμορφώνει το μυθιστόρημα ως μια τραγωδία εκδίκησης για τον αγώνα ενός συγγραφέα κάτω από τη λογοκρισία, δανειζόμενη από την ιστορία της ζωής του ίδιου του Μπουλγκάκοφ. Η «καμπάνα», για πολλούς Ρώσους, χτυπάει πολύ κοντά στο σπίτι τους. Και, για ορισμένους υπερασπιστές του Πούτιν, ακόμα πιο κοντά.

Τρελή ανταπόκριση

«Είχα μια εσωτερική πεποίθηση ότι η ταινία έπρεπε να βγει με κάποιον τρόπο», δήλωσε ο σκηνοθέτης, Μάικλ Λόκσιν, σε μια βιντεοσκοπημένη συνέντευξη από το σπίτι του στην Καλιφόρνια. «Εξακολουθούσα να πιστεύω ότι ήταν θαύμα όταν βγήκε. Όσο για την ανταπόκριση, ξεπέρασε κάθε προσδοκία».

Περισσότεροι από 3,7 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν συρρεύσει για να δουν την ταινία στις ρωσικές αίθουσες από την πρεμιέρα της, στις 25 Ιανουαρίου, σύμφωνα με το εθνικό ταμείο κινηματογράφου της Ρωσίας.

Ορισμένοι θεατές στη Μόσχα ξέσπασαν σε χειροκροτήματα στο τέλος των προβολών, αναγνωρίζοντας αντηχήσεις της ρωσικής πραγματικότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου και θαυμάζοντας το γεγονός ότι η διασκευή έφτασε στις αίθουσες. Άλλοι, λιγότερο πολιτικά σκεπτόμενοι θεατές επαίνεσαν τη διασκευή για τα ειδικά εφέ και την τόλμη της να αποκλίνει από την πλοκή του βιβλίου.

Οι πιο πολεμοχαρείς υπερασπιστές του Πούτιν δεν ενθουσιάστηκαν καθόλου.

Μύδροι εναντίον του Μάικλ Λόκσιν

Οι φιλοπόλεμοι προπαγανδιστές εξαπέλυσαν μύδρους εναντίον του Λόκσιν, ο οποίος έχει αντιταχθεί δημοσίως στην εισβολή της Ρωσίας και έχει υποστηρίξει την Ουκρανία, ζητώντας να ασκηθεί ποινική δίωξη εναντίον του και να χαρακτηριστεί ως τρομοκράτης.

Μιλώντας στην κρατική τηλεόραση, ένας από τους σημαντικότερους προπαγανδιστές της Ρωσίας, ο Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, απαίτησε να μάθει πώς επετράπη στον Λόκσιν να γυρίσει την ταινία. Ρώτησε αν η κυκλοφορία ήταν μια «ειδική επιχείρηση» ή αν κάποιος είχε «εξαπατηθεί».

Τα κρατικά δίκτυα δεν προώθησαν την ταινία όπως θα έκαναν κανονικά για μια ταινία που χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση. Και το κρατικό ταμείο κινηματογράφου, υπό την πίεση που δέχθηκε μετά την κυκλοφορία της ταινίας, αφαίρεσε την εταιρεία παραγωγής της ταινίας από τον κατάλογο των προτιμώμενων προμηθευτών του.

Τα καμώματα αυτά προκάλεσαν ένα νέο κύμα κινηματογραφόφιλων, οι οποίοι έσπευσαν στις αίθουσες φοβούμενοι ότι η ταινία θα απαγορευόταν.

Το καλό και το κακό

«Η ταινία συνέπεσε εκπληκτικά με την ιστορική στιγμή που βιώνει η Ρωσία, με την παλινόρθωση του σταλινισμού, με τη δίωξη της διανόησης», δήλωσε ο Ρώσος κριτικός κινηματογράφου, Αντόν Ντολίν, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί «ξένος πράκτορας» και έχει εγκαταλείψει τη χώρα.

«Και όταν ο συγγραφέας της ταινίας άρχισε να υφίσταται αυτή τη δίωξη, προέκυψε ένας εντελώς μαγικός στίχος».

Το μυθιστόρημα του Μπουλγκάκοφ, γραμμένο τη δεκαετία του 1930, είναι μια φαντασμαγορική ιστορία που εξερευνά την ικανότητα του καλού και του κακού σε κάθε άτομο. Σε αυτό, ο διάβολος φτάνει με τη συνοδεία του στη Μόσχα του Ιωσήφ Στάλιν, όπου συναντά έναν πάσχοντα συγγραφέα, γνωστό ως Δάσκαλο, και την ερωμένη του, Μαργαρίτα. Το μυθιστόρημα διηγείται εκ νέου, επίσης, την ιστορία του Πόντιου Πιλάτου που διέταξε τη σταύρωση του Ιησού, η οποία, όπως μαθαίνει ο αναγνώστης, αποτελεί το θέμα ενός απαγορευμένου κειμένου που έχει γράψει ο Δάσκαλος.

Τα βάσανα του Μπουλγκάκοφ αντικατοπτρίζονται στο μαρτύριο του Δασκάλου.

«Η ελευθερία ενός καλλιτέχνη σε έναν ανελεύθερο κόσμο»

Ο Στάλιν δεν διέταξε την εκτέλεση ή τη φυλάκιση του μυθιστοριογράφου, σε αντίθεση με τη μεταχείριση άλλων σοβιετικών συγγραφέων της εποχής, αλλά περιόρισε αυστηρά το έργο του Μπουλγκάκοφ και έπνιξε τις καλλιτεχνικές του φιλοδοξίες.

Ο Μπουλγκάκοφ μετάγγισε μεγάλο μέρος αυτού του πόνου στον «Μαιρτ και Μαργαρίτα», ο οποίος δεν εκδόθηκε παρά μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1960, περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα μετά τον θάνατό του.

«Η ταινία μιλάει για την ελευθερία ενός καλλιτέχνη σε έναν ανελεύθερο κόσμο», δήλωσε ο Λόκσιν, «και τι συνεπάγεται αυτή η ελευθερία – για το να μην χάνεις την πίστη σου στη δύναμη της τέχνης, ακόμη και όταν όλα γύρω σου σε τιμωρούν για την παραγωγή της».

«Φυσικά, υπάρχει και μια ιστορία αγάπης σε αυτό» πρόσθεσε.

Ο Λόκσιν, ο οποίος μεγάλωσε τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στη Ρωσία, αλλά είναι Αμερικανός πολίτης, υπέγραψε το έργο το 2019, επιλέγοντας μια πλοκή εκδίκησης τύπου Κουέντιν Ταραντίνο ως πλαίσιο για τη διασκευή, προτού ο πόλεμος αναβιώσει την αυστηρή λογοκρισία στη Ρωσία.

«Η ίδια η ταινία αφορά τη λογοκρισία»

Όταν ο Πούτιν ξεκίνησε την εισβολή του πριν από δύο χρόνια, ο Λόκσιν αντιτάχθηκε στον πόλεμο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από τις Ηνωμένες Πολιτείες και κάλεσε τους φίλους του να υποστηρίξουν την Ουκρανία. Πίσω στη Ρωσία, αυτό έθεσε σε κίνδυνο την κυκλοφορία της ταινίας.

«Η θέση μου ήταν ότι δεν θα λογοκριθώ με κανέναν τρόπο για την ταινία», είπε. «Η ίδια η ταινία αφορά τη λογοκρισία».

Η Universal Pictures, η οποία είχε αναλάβει τη διανομή της ταινίας, αποσύρθηκε από τη Ρωσία μετά την έναρξη του πολέμου και αποχώρησε από το έργο –η ταινία δεν έχει προς το παρόν διανομέα στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Και καθώς η καταστολή στη Ρωσία επεκτεινόταν, η ζωή άρχισε να μιμείται την τέχνη. «Όλα αυτά τα πράγματα που υπήρχαν στην ταινία φωτίζονταν κατά κάποιο τρόπο» δήλωσε ο Λόκσιν.

Δείτε το τρέιλερ της ταινίας

Αντιστοιχίες μυθιστορήματος και πραγματικότητας

Η Ρωσία απήγγειλε κατηγορίες σε έναν θεατρικό σκηνοθέτη και έναν θεατρικό συγγραφέα με την κατηγορία της ανοχής στην τρομοκρατία, απηχώντας μια αντίστοιχη δίκη του Μαιτρ, την οποία οι δημιουργοί της ταινίας πρόσθεσαν στο σενάριο.

Ένα «σχεδόν γυμνό», θεματικό πάρτι στη Μόσχα οδήγησε σε καταστολή και διαπόμπευση των διάσημων παρευρισκομένων του, προκαλώντας εικόνες από τον περίφημο σατανικό χορό του μυθιστορήματος. Και οι Ρώσοι άρχισαν να καταγγέλλουν ο ένας τον άλλον για αντιπολεμικές συμπάθειες, όπως η στιγμή που ο φίλος του Μαιτρ τον καρφώνει.

«Δεν έχουν όλοι την πολυτέλεια να είναι τόσο ασυμβίβαστοι» λέει ο φίλος στον Δάσκαλο στην ταινία, πριν τον καρφώσει. «Μερικοί άνθρωποι έχουν να πληρώσουν διατροφή».

Η αληθοφάνεια της ταινίας ήταν αδιαμφισβήτητη για πολλούς θεατές

Ο Yevgeny Gindilis, ένας Ρώσος κινηματογραφικός παραγωγός, δήλωσε ότι είχε συνωστιστεί σε μια αίθουσα της Μόσχας κοντά στο Κρεμλίνο για να την παρακολουθήσει και αισθάνθηκε κάποια δυσφορία στην αίθουσα. Στο τέλος, είπε, περίπου το ένα τρίτο του κοινού ξέσπασε σε χειροκροτήματα.

«Νομίζω ότι το χειροκρότημα έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο κόσμος χαίρεται που είναι σε θέση να βιώσει και να παρακολουθήσει αυτή την ταινία που έχει αυτό το ξεκάθαρο, αντι-ολοκληρωτικό και αντι-κατασταλτικό κρατικό μήνυμα, σήμερα όπου το κράτος προσπαθεί πραγματικά να καταπιέσει οτιδήποτε έχει ανεξάρτητη φωνή» πρόσθεσε.

Αφηγήθηκε, επίσης, πως μια από τις πιο άβολες σκηνές που παρακολούθησαν οι άνθρωποι στη Μόσχα ήταν η τελική σεκάνς εκδίκησης, όταν η σκανταλιάρα γάτα του διαβόλου, που μιλάει, απωθεί μια ομάδα της μυστικής αστυνομίας που έχει έρθει να συλλάβει τον Δάσκαλο, οδηγώντας σε μια πυρκαγιά που τελικά καταπίνει όλη τη Μόσχα.

«Η χώρα αδυνατεί να πάρει εκδίκηση»

Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα, μαζί με τον διάβολο, τον οποίο υποδύεται ο Γερμανός ηθοποιός August Diehl, ατενίζουν τη φλεγόμενη πόλη, βλέποντας ένα σύστημα που κατέστρεψε τις ζωές τους να τυλίγεται στις φλόγες.

«Σήμερα ολόκληρη η χώρα αδυνατεί να πάρει εκδίκηση ή έστω να αντιδράσει στις διώξεις, τους περιορισμούς και τη λογοκρισία», δήλωσε ο κριτικός κινηματογράφου Dolin. Όμως οι πρωταγωνιστές της ταινίας, έχοντας κάνει μια συμφωνία με τον διάβολο, καταφέρνουν να εκδικηθούν.

Η ταινία κάνει μια προβολή στον Μαιτρ και τη Μαργαρίτα, στη μετά θάνατον ζωή, επανενωμένοι και ελεύθεροι. «Άκου», του λέει εκείνη. «Άκου και απόλαυσε αυτό που δεν σου έδωσαν ποτέ στη ζωή – την ειρήνη».

*Με στοιχεία από nytimes.com