Για περισσότερο από μισό αιώνα ο θάνατος του χιλιανού νομπελίστα ποιητή Πάμπλο Νερούδα αποτελούσε μυστήριο. Η επίσημη εκδοχή ήταν ότι πέθανε από καρκίνο του προστάτη και υποσιτισμό στις 23 Σεπτεμβρίου 1973, 12 ημέρες αφότου ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοτσέτ ανέτρεψε με πραξικόπημα τον πρόεδρο Αλιέντε, φίλο του Νερούδα. Ωστόσο συγγενείς του ποιητή όπως και ο προσωπικός του οδηγός την αμφισβητούσαν για χρόνια υποστηρίζοντας ότι δολοφονήθηκε.
Επειτα από μακρόχρονες προσπάθειες των συγγενών και του Κομμουνιστικού Κόμματος της Χιλής το δικαστήριο του Σαντιάγο διέταξε την επανέναρξη της έρευνας για τον θάνατο του αναμφισβήτητα σημαντικότερου ισπανόφωνου ποιητή του 20ού αιώνα. Σε ανακοίνωσή του ανέφερε ότι «η έρευνα δεν έχει εξαντληθεί, καθώς υπάρχουν ακριβείς διαδικασίες που μπορούν να διεξαχθούν για τη διευκρίνιση των γεγονότων».
Η κίνηση αυτή είναι η πιο πρόσφατη σε ένα νομικό έπος που είναι γεμάτο εκκινήσεις και στάσεις, όπως η κίνηση του νερού στο ποίημα του Νερούδα «Ωδή στη θάλασσα», αναφέρουν οι «Times» του Λονδίνου. Λίγο πριν από το πραξικόπημα ο Νερούδα διαγνώστηκε με καρκίνο και υποβλήθηκε σε θεραπεία.
Μετά την ανατροπή του Αλιέντε ετοιμαζόταν να διαφύγει στην εξορία στο Μεξικό, όπου πιστεύεται ότι θα ήταν μια ισχυρή φωνή κατά του καθεστώτος Πινοτσέτ. Ωστόσο, αρρώστησε και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, όπου πέθανε τέσσερις ημέρες αργότερα, σε ηλικία 69 ετών.
Το 2011 ο Μανουέλ Αράγια, πρώην σοφέρ του Νερούδα, αποκάλυψε ότι ο ποιητής τού είχε τηλεφωνήσει από το νοσοκομείο του Σαντιάγο όπου νοσηλευόταν. Ακουγόταν ταραγμένος όταν του είπε ότι του είχαν κάνει ένεση στο στομάχι ενώ κοιμόταν, από την οποία ένιωθε φλόγωση. Ο ποιητής πέθανε λίγες ώρες αργότερα. Οι αποκαλύψεις του Αράγια οδηγούν σε εκταφή της σορού του ποιητή με δικαστική εντολή τον Απρίλιο του 2013.
Διαφορετικές γνωματεύσεις
Ιατροδικαστές από τη Χιλή, την Ισπανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες ανέλυσαν τα λείψανα και δημοσίευσαν μια έκθεση επτά μήνες αργότερα, στην οποία αναφερόταν ότι δεν υπήρχε «κανένα απολύτως ιατροδικαστικό στοιχείο» που να υποδεικνύει άλλη αιτία θανάτου εκτός από τον καρκίνο.
Η οικογένειά του και ο οδηγός του απαίτησαν περαιτέρω έρευνα. Το 2015 η κυβέρνηση της Χιλής δήλωσε ότι ήταν «πολύ πιθανό ένα τρίτο μέρος» να ήταν υπεύθυνο για τον θάνατο του Νερούδα. Οι εξεταστές βρήκαν μεταστατικές αλλοιώσεις στον σκελετό που αντιστοιχούσαν σε καρκίνο του προστάτη και ίχνη φαρμάκων για τη θεραπεία του.
Ωστόσο, τα εγκληματολογικά εργαστήρια του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης στη Δανία και του Πανεπιστημίου McMaster στον Καναδά συνέχισαν να εξετάζουν τα λείψανα και το DNA του Νερούδα. Δύο χρόνια αργότερα, το 2017, δήλωσαν ότι η επίσημη αιτία θανάτου, η καχεξία ή η εξασθένηση του σώματος που προκαλείται από τον καρκίνο, ήταν λανθασμένη.
«Δεν υπήρχε καμία ένδειξη καχεξίας. Ηταν ένας παχύσαρκος άνθρωπος κατά τη στιγμή του θανάτου» δήλωσε τότε ο Δρ Νιλς Μόρλινγκ, ο δανός επιστήμονας που συνέβαλε στην ανάλυση. «Ολες οι άλλες συνθήκες στην τελευταία φάση της ζωής του έδειχναν ότι επρόκειτο για κάποιου είδους λοίμωξη».
Στον σκελετό και τα δόντια του Νερούδα οι εμπειρογνώμονες είχαν ανακαλύψει ίχνη βακτηρίων Clostridium botulinum. Επειδή το DNA υλικό ήταν παλιό, είχε αλλοιωθεί.
Τον περασμένο Φεβρουάριο ο ανιψιός του ποιητή, Ροδόλφο Ρέγες, δήλωσε ότι οι εξετάσεις στα εργαστήρια της Δανίας και του Καναδά έδειξαν ότι το σώμα του Νερούδα είχε «μεγάλη ποσότητα Clostridium botulinum, η οποία είναι ασυμβίβαστη με την ανθρώπινη ζωή».
Η τοξίνη μπορεί να προκαλέσει παράλυση του νευρικού συστήματος και θάνατο. Οι εμπειρογνώμονες παρέδωσαν μια έκθεση στο εφετείο του Σαντιάγο, αλλά ο δικαστής απέρριψε το αίτημα του Ρέγες να ανοίξει εκ νέου η υπόθεση για να αναζητηθούν άλλες αιτίες θανάτου εκτός από τον καρκίνο.
Ωστόσο η οικογένεια του Νερούδα και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Χιλής άσκησαν έφεση κατά της απόφασης, οδηγώντας στην επανέναρξη της έρευνας αυτή την εβδομάδα. Το δικαστήριο διέταξε τη γραφολογική ανάλυση του πιστοποιητικού θανάτου, μια μετα-ανάλυση των αποτελεσμάτων των εξετάσεων που έγιναν από ξένες υπηρεσίες, καθώς και κλήτευση για δηλώσεις από το πρόγραμμα τεκμηρίωσης της Χιλής και έναν εμπειρογνώμονα για το Clostridium botulinum.
Μετά τη δολοφονία του Λόρκα
Γνωστός για τα ερωτικά του ποιήματα, όπως αυτά που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα τραγούδι της απελπισίας», ο Νερούδα έγινε κομμουνιστής μετά τη δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, φίλου και συναδέλφου του ποιητή, στην αρχή του ισπανικού εμφυλίου πολέμου του 1936-1939.
Η ρομαντική εικόνα του Νερούδα έχει αμαυρωθεί μετά την παραδοχή του – στα απομνημονεύματά του που εκδόθηκαν μετά θάνατον – ότι βίασε μια καθαρίστρια στη Σρι Λάνκα. Εγκατέλειψε επίσης την πρώτη του σύζυγο και την κόρη τους, Μάλβα Μαρίνα, η οποία γεννήθηκε με νευρολογική διαταραχή και πέθανε σε ηλικία οκτώ ετών.
Οι «Times» αναφέρουν επίσης ότι ο Πινοτσέτ, ο οποίος κυβέρνησε τη Χιλή για 17 χρόνια, επέβλεψε ένα καθεστώς που σκότωσε περίπου 3.200 αριστερούς ακτιβιστές και άλλους ύποπτους αντιπάλους. Ο δικτάτορας πέθανε το 2006, σε ηλικία 91 ετών, χωρίς να καταδικαστεί για τα εγκλήματα που διέπραξε το καθεστώς του.
