«Οι ήρωες ξέρουν πάντα πότε να πεθάνουν», είπε κάποτε ο Χάρι Τρούμαν – και έχει σημασία ότι το είπε αυτός, ο πιο αντιηρωικός πρόεδρος του αμερικανικού 20ού αιώνα, μαζί με τον Κάλβιν Κούλιτζ. Η εύστοχη παρατήρηση του Τρούμαν αφορούσε τον Αβραάμ Λίνκολν. Αν δεν είχε δολοφονηθεί στο απόγειο του θριάμβου του, ίσως δεν θα ήταν ο ήρωας που κατάργησε τη δουλεία και συγχρόνως κράτησε τη χώρα ενωμένη μέσα από έναν αιματηρό Εμφύλιο. Αν ο Λίνκολν είχε αποτύχει στην Ανοικοδόμηση του Νότου, όπως απέτυχαν οι διάδοχοί του στο προεδρικό αξίωμα, ίσως το αστέρι του να μην είχε σήμερα την ίδια λάμψη. Αντιστρόφως, ο στρατηγός Γκραντ, χάρη στον οποίο κερδήθηκε στρατιωτικά ο Εμφύλιος, έγινε πρόεδρος ως ο μεγαλύτερος στρατιωτικός ήρωας των ΗΠΑ μετά τον Τζορτζ Ουάσιγκτον και ήταν τόσο κακός πρόεδρος, παρά τις καλές προθέσεις του, ώστε όλη τη φήμη που δικαίως απέκτησε στον πόλεμο τη σπατάλησε στην ειρήνη.

Ο μακαρίτης Ναβάλνι, που πέθανε από «σύνδρομο αιφνιδίου θανάτου» στο γκουλάγκ του Πούτιν, προφανώς είχε επίγνωση του σωστού timing. Προφανώς, λέω, διότι δεν μπορώ να φανταστώ ότι δεν ήξερε τι τον περιμένει από την ώρα που επέστρεψε οικειοθελώς στη Ρωσία. Ακούστηκε ότι δεν περίμενε ότι ο Πούτιν θα τον καθαρίσει και φανταζόταν ότι, μέσω της φυλάκισής του, θα γινόταν στο μέλλον αυτός η ρωσική εκδοχή του Νέλσον Μαντέλα. Αυτά όμως είναι ανοησίες. Κανείς δεν είναι καλύτερα ενημερωμένος για την κατάσταση στη Ρωσία και τις δυνατότητες του καθεστώτος από τους σημερινούς «αντιφρονούντες», όπως λέγαμε στη γλώσσα του Ψυχρού Πολέμου. Ο Ναβάλνι δεν είχε αυταπάτες για τη μοίρα του, τη διάλεξε ο ίδιος. Εκτός αν ήταν ψώνιο, αν δηλαδή είχε τόσο μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του, ώστε να φαντάζεται ότι είναι πιο σημαντικός από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, τον Πάπα και τον Βασιλιά της Αγγλίας μαζί και, για τον λόγο αυτόν, ο Πούτιν δεν θα τολμούσε να αγγίζει τρίχα στο κεφάλι του! Δεν νομίζω όμως ότι ο μακαρίτης ήταν αυτή η περίπτωση – απλώς, εξετάζω το ενδεχόμενο για να το απορρίψω. Ο Ναβάλνι μπορεί να ήταν «τρελός», δηλαδή να τολμούσε πράξεις που θα απέφευγε ένας κοινός άνθρωπος, με έντονο το ένστικτο αυτοσυντήρησης, όμως βλάκας δεν ήταν. Ηξερε πού πήγαινε.

Το ερώτημα, επομένως, δεν είναι ποιος δολοφόνησε τον Ναβάλνι, αλλά γιατί αυτοκτόνησε. Ποια χρησιμότητα, δηλαδή, απέδιδε ο ίδιος στον θάνατό του; Προσωπικά, δεν βλέπω καμία. Πίσω του δεν υπάρχει τίποτα. Δεν υπάρχει κάποιο κίνημα αντιπολίτευσης ούτε καν στα σπάργανα. Η κοινωνία των πολιτών έχει πάψει να υφίσταται εδώ και χρόνια στη Ρωσία. Η ιστορική μνήμη σχηματίζεται και ελέγχεται πια από το κράτος, ενώ ΜΜΕ και σχολεία γαλουχούν τους Ρώσους με μια ιδεολογία συμπλεγματικού εθνικισμού, που θέλει τη Ρωσία να διεκδικεί έναν παγκόσμιο εκπολιτιστικό (sic) ρόλο και να βρίσκεται σε μόνιμη αντιπαράθεση με τη Δύση. Μας αρέσει ή όχι, ο Πούτιν έχει κατορθώσει να στήσει γερά το ιδιόρρυθμο καθεστώς του και να εξουδετερώσει κάθε μορφή αντίδρασης. Κανείς δεν ξέρει ποια θα είναι η διάδοχος κατάσταση, το βέβαιο πάντως είναι ότι στη Ρωσία δεν υπάρχει αντιπολίτευση για να διεκδικήσει κάποιον ρόλο στην επόμενη μέρα. Επομένως, εκτός από μία ένδοξη σελίδα στην ιστορία της χώρας του, με τον θάνατό του, ο Ναβάλνι δεν προσέφερε κάτι στον αγώνα των Ρώσων για ελευθερία, εκτός από ένα σύμβολο.

Το φιτίλι ήταν πρώτης ποιότητας, αλλά δεν υπάρχει η εκρηκτική ύλη. Θα είναι πάντα αξιοθαύμαστη η γενναιότητα του Ναβάλνι και η πράξη της αυτοθυσίας του, η χρησιμότητά της όμως μένει να αποδειχθεί. Είναι ένα τραγικό πρόσωπο ο Ναβάλνι, εκτός από ήρωας.

Μπορεί, ωστόσο, στη μοιραία απόφαση να επιστρέψει στην πατρίδα του, να μέτρησε ο ιδιαίτερα ισχυρός δεσμός που νιώθουν πολλοί Ρώσοι με το περιβάλλον της χώρας τους. Ολοι τους υποφέρουν όταν είναι υποχρεωμένοι να μένουν μακριά από τη Ρωσία. Αρκετοί όμως είναι εκείνοι που γυρίζουν πίσω, ακόμη και με συνθήκες δυσμενείς για τους ίδιους, επειδή πολύ απλά δεν μπορούν να ζήσουν αλλού. Ο Ραχμάνινοφ, λ.χ., ποτέ δεν επέστρεψε στη Ρωσία, που πάντα του έλειπε έντονα· ο Προκόφιεφ, αντιθέτως, υπέκυψε στο κάλεσμα της πατρίδας γης και επέστρεψε στη Σοβιετική Ρωσία. Και ήταν μάλλον αστείος όπως τον περιγράφουν ντυμένο «αμερικάνικα», με τα κίτρινα καρό παντελόνια του και τα πορτοκαλί παπούτσια του, στο γκρίζο σοβιετικό φόντο της σταλινικής περιόδου. Δεν αποκλείεται ο Ναβάλνι να υπάκουσε στην ίδια φωνή.