«Ο αποκρυφισμός είναι η μεταφυσική των ηλιθίων» υποστήριξε το μακρινό 1947 ο Τέοντορ Αντόρνο. Περίπου ογδόντα χρόνια μετά τολμούμε να πούμε πως μακάρι να ήταν έτσι.

Ο αποκρυφισμός, οι θεωρίες συνωμοσίας και ο ανορθολογισμός γενικότερα έχουν επιστρέψει για τα καλά σε κοινωνίες όπως οι δυτικές που κυριαρχούνται από την τεχνολογία και την επιστήμη, και αυτό από μόνο του αποτελεί ένα παράδοξο. Εσχάτως μάλιστα, όπως έχει δείξει η εμπειρία του τραμπισμού και των ανά τη γη «ψεκασμένων», η συσχέτιση ανορθολογισμού και πολιτικής είναι κάτι που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, αφού έχει ξεκάθαρο και μετρήσιμο πολιτικό εκτόπισμα.

Υπό την έννοια αυτή μελέτες όπως το τελευταίο βιβλίο του Βαγγέλη Τζούκα συνιστούν σημαντικές συμβολές στη διανοητική και πολιτισμική ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, αλλά και αυτού που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε «ιστορία του παρόντος». Η αμηχανία δε του συγγραφέα για την επιλογή του θέματός του, όπως αυτή διατυπώνεται στην εισαγωγή και το οπισθόφυλλο του βιβλίου, σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογείται. Αντιθέτως, θα πρέπει να του αποδοθούν τα εύσημα για την αναλυτική και ενδελεχή παρουσίαση μιας σειράς θεωριών συνωμοσίας που σήμερα είναι πιστευτές από εκατομμύρια ανθρώπους οι οποίοι «ζουν ανάμεσά μας».

Θεωρίες συνωμοσίας

Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι ένας ιστορικός που γνωρίσαμε μέσα από τις σημαντικές δουλειές του για τον ΕΔΕΣ, τη δεκαετία του 1940 και τη σαγήνη του ναζισμού (βλ.: Το φάντασμα του ναζισμού. Μυθολογία και σαγήνη του Τρίτου Ράιχ από την προπολεμική περίοδο ως τις μέρες μας, Εκδ. Εστία, 2016). Στο τελευταίο του βιβλίο ανατέμνει δεκαπέντε από τις πλέον δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας που κυριαρχούν τα τελευταία χρόνια, με κάποιες από αυτές να έχουν τις ρίζες τους βαθιά στην ιστορία (τα αφηγήματα για τους Ναΐτες Ιππότες λ.χ. ή για τη «χαμένη» Ατλαντίδα), ενώ άλλες, αν και πιο σύγχρονες (Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών λ.χ.), έλκουν αναμφίβολα από διανοητικές εξελίξεις που επίσης ξεκίνησαν αιώνες πριν.

Με άλλα λόγια, ο σύγχρονος ανορθολογισμός δεν αποτελεί ένα «ασόβαρο» φαινόμενο των καιρών που αντιμετωπίζεται εύκολα, αλλά δείχνει να έχει βαθιές ρίζες στις ευρωπαϊκές κοινωνίες καθώς συναρτάται με μείζονες εξελίξεις, όπως ο αντισημιτισμός ή ο αντιδιαφωτισμός. Στις σελίδες του βιβλίου φιλοξενούνται μερικές από τις θεωρίες που υφαίνουν τον σύγχρονο ανορθολογισμό (οι θεωρίες περί «κούφιας γης», για παράδειγμα, εκείνη για την «επίπεδη γη», η εμμονή με την εξωγήινη ζωή και τους ιπτάμενους δίσκους κ.λπ.), μένουν ωστόσο υποχρεωτικά εκτός, άλλες που επίσης έχουν σαγηνεύσει κατά καιρούς, όπως αυτή για τη δολοφονία Κένεντι, θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για την τύχη του Τζον Λένον και την – υποτίθεται – σκηνοθετημένη δολοφονία του, την επίσης «σκηνοθετημένη» προσσελήνωση το 1969 κ.ο.κ.).

Το παράδοξο του σύγχρονου ανορθολογισμού συνθέτει σήμερα ένα δυναμικό πεδίο έρευνας που όλο και αναπτύσσεται. Δείκτης της σημασίας του η πύκνωση του ερευνητικού ενδιαφέροντος τα τελευταία χρόνια για τις θεωρίες συνωμοσίας, κάτι που είναι εμφανές στη σοβαρή βιβλιογραφική παραγωγή της τελευταίας δεκαετίας. Ανάμεσα στα βιβλία που εκδόθηκαν στη χώρα μας σχετικά πρόσφατα για το θέμα θα πρέπει να αναφέρουμε τρεις από τις συμβολές του πιο γνωστού διεθνώς μελετητή του φαινομένου, Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ: Θεωρίες συνωμοσίας. Εσωτερισμός, εξτρεμισμός (2010), Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας (2016) και: Συνωμοσιολογική σκέψη και θεωρίες συνωμοσίας. Μια κριτική εισαγωγή (2015), το βιβλίο που εξέδωσαν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τίτλο: Ψευδοεπιστήμη και θεωρίες συνωμοσίας. Ενας οδηγός πλοήγησης (2023), καθώς και την επίσης πρόσφατη (2023) μελέτη του Δημήτρη Λενή από τις εκδόσεις Τόπος: Θεωρίες συνωμοσίας. Ιστορία, θεωρία και πρακτική.

Η διείσδυση των θεωριών συνωμοσίας στον σύγχρονο κόσμο αξίζει να μελετηθεί ψύχραιμα και χωρίς αδιέξοδους αφορισμούς. Δεν πρόκειται όμως για εύκολο εγχείρημα. Κατ’ αρχάς διότι συνωμοσίες ιστορικά έχουν υπάρξει και υπάρχουν, κατά δεύτερο λόγο επειδή είναι αφελές να υποστηρίξει κανείς ότι οποιαδήποτε απόκλιση από την επίσημη και παραδεδομένη εκδοχή της αλήθειας συνιστά αξιωματικά έναν παραλογισμό που στερείται βάσης (υπό την έννοια αυτή, ο Γαλιλαίος θα μπορούσε στην εποχή του να θεωρηθεί διακινητής «αλλόκοτων» θεωριών). Ο Τζούκας ως έμπειρος ιστορικός αποφεύγει την αυτοπαγίδευση και καταφέρνει να ξεχωρίσει την ήρα από το στάρι, μια και βασικό του μέλημα είναι να εισχωρήσει στον βαθύ πυρήνα που συγκροτεί τις θεωρίες συνωμοσίας και να καταδείξει πώς αυτές απέκτησαν τη δυναμική που κουβαλούν. Πρόκειται για έργο δύσκολο για έναν επιπλέον λόγο: όλα τα αφηγήματα που συναντάμε κάτω από την ετικέτα «θεωρίες συνωμοσίας» δεν είναι ακριβώς της ίδιας ποιότητας ούτε το ενδιαφέρον ενός κάποιου για αυτά παραπέμπει αυτονόητα σε ανθρώπους με ακροδεξιό προφίλ και παρανοϊκή προσωπικότητα. Τα συγγραφικά πονήματα για τα Ελοχίμ θα ήταν άδικο να τα τσουβαλιάσει κάποιος με πιθανές αμφιβολίες για την επίσημη εκδοχή της δολοφονίας Κένεντι (αν και ο Ολιβερ Στόουν έχει κατηγορηθεί συστηματικά ως πατριάρχης της συνωμοσιολογίας), ενώ η πίστη για την «πεφωτισμένη υπερσυνωμοσία» που «κυβερνά τον πλανήτη» απέχει μάλλον αρκετά από το διαχρονικά σαγηνευτικό ενδιαφέρον για την ύπαρξη εξωγήινης ζωής.

Ιστορική συγκυρία

Ενα δεύτερο στοιχείο που έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τις σύγχρονες θεωρίες συνωμοσίας και που επίσης ωραία αναλύει ο Τζούκας είναι η ιστορική συγκυρία μέσα στην οποία και έχουν μεγεθύνει την απεύθυνσή τους. Το να επισημάνει κανείς τον ρόλο του Διαδικτύου, των κοινωνικών δικτύων και της μπλογκόσφαιρας δεν συνιστά πρωτοτυπία. Ωστόσο, η σημασία της ιστορικής συγκυρίας έγκειται αλλού και όχι στην τεχνική δυνατότητα που πλέον έχει κάποιος, όπως έγραφε ο Εκο, να απευθύνει την ανοησία του στις μάζες, τη στιγμή που παλαιότερα το έπραττε σε έναν κλειστό κύκλο, σε ένα μπαρ μετά από ένα ποτό. Η μεγέθυνση του ρόλου που παίζουν σήμερα οι θεωρίες συνωμοσίες έχει να κάνει με τη διάλυση της πάλαι ποτέ ενιαίας ταυτότητας του ατόμου και με την απαξίωση των μεγάλων αφηγήσεων και της πίστης στην πρόοδο. Εχει ενδιαφέρον μάλιστα να τονιστεί ότι οι πρώτες μεγάλες ρωγμές στην ορθολογικότητα που γνώρισαν οι δυτικές κοινωνίες συνδέονται με τη μεγάλη πολιτισμική επανάσταση των σίξτις στο πλαίσιο της οποίας ο τεχνοκρατικός πολιτισμός ήρθε αντιμέτωπος με μια πρωτόγνωρη κριτική που εστίασε στην ομοιομορφία και την Κυριαρχία του, ενώ προέταξε κουλτούρες, πρακτικές (π.χ. γιόγκα) και κοσμοθεωρίες της Ανατολής ως επαρκές αντίδοτο στη σύγχρονη ανελευθερία (με ή χωρίς εισαγωγικά) του ανθρώπου. Η μεγάλη τομή των σίξτις λοιπόν ήταν ο διάδρομος μέσα από τον οποίον διάφορες εκδοχές απορριπτέας γνώσης εισήλθαν στον δυτικό κόσμο και σταδιακά κανονικοποιήθηκαν. Μαζί με αυτές, πλείστες εκδοχές «φτηνού» και κάποιες φορές επικίνδυνου ανορθολογισμού που κέρδισαν εκατομμύρια οπαδούς και ακολούθους σε μια εποχή που η γνώση γίνεται όλο και πιο πολύπλοκη, δυσνόητη, ενώ πολλοί άνθρωποι τέρπονται από απαντήσεις απλές, κατανοητές, ικανές να ξεκλειδώσουν έναν κόσμο που δύσκολα αποκωδικοποιείται.

Υπό την έννοια αυτή, η γνωστή απόφανση του Αντόρνο δεν φαίνεται σήμερα να ισχύει. Το αλλόκοτο, ο παραλογισμός και η συνωμοσιολογία συνθέτουν ένα μωσαϊκό που δεν αφορά μονάχα τους «ηλιθίους» και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να θεωρηθεί περιθωριακό, τουλάχιστον με τη λογική που κάποτε το θεωρούσαμε. Μελέτες όπως η δουλειά του Βαγγέλη Τζούκα συνιστούν μια αξιοπρόσεκτη συμβολή που αξίζει να διαβαστεί.

Βαγγέλης Τζούκας

Ζουν ανάμεσά μας

Αλλόκοτες θεωρίες και ανορθο-λογισμός στον σύγχρονο κόσμο

Εκδ. Επίκεντρο, 2023, σελ. 336

Τιμή 18 ευρώ

Ο Κώστας Κατσάπης (kkats@panteion.gr) διδάσκει Πολιτισμική Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Δημόσια Ιστορία στο ΕΑΠ. Εχει συγγράψει και επιμεληθεί οκτώ βιβλία, με τελευταίο από αυτά το υβριδικό: Αυστραλία. Δέκα ιστορίες που εκδόθηκε (2022) από τον Μωβ Σκίουρο.

Τελευταία Νέα