Στη συνεχή της έρευνα και στα κείμενά της, η αρχιτέκτονας, σκηνοθέτις, πειραματική καλλιτέχνις Μαρία Λάλου επανεξετάζει τη θέση των θεατών, αμφισβητώντας το κύρος των ψηφιακών εικόνων και τη διαμεσολάβηση των δεδομένων που ελέγχονται από αλγορίθμους. Με μια σειρά από κινηματογραφικές προβολές, μια έκθεση διαγραμματικών σχεδίων και μια σκηνογραφημένη συζήτηση η εννοιολογική καλλιτέχνις παρατηρεί και αποκρυπτογραφεί τις μεταβάσεις που βιώνουμε παρουσιάζοντας το πρόγραμμα «Μηχανισμοί της θέασης» σε τρεις διαφορετικούς χώρους στην Αθήνα. Στη συνάντησή μας ήταν πολλά τα αστέρια του κινηματογράφου που παρήλασαν από τη συζήτησή μας για το πώς σήμερα οι κάμερες είναι οι νέοι ηθοποιοί και πώς οι καλλιτέχνες παραχωρούν τα πνευματικά τους δικαιώματα σε έναν αλγόριθμο.

«Στα έργα μου έβλεπα τον εαυτό μου ως χειριστή των μηχανισμών της θέασης ή απλώς ως καλλιτέχνη που εργάζεται. Μέχρι που αποφάσισα να δώσω την ευθύνη της “όρασης” σε αυτόν που παρακολουθεί. Το White Coat είναι μια στολή που παραπέμπει στη δική μου παρουσία στα έργα μου από το 2006. Το φορούσα μέχρι το 2018 όταν αποφάσισα να εξαφανιστώ και να μην είμαι παρούσα ως καλλιτέχνις που εργάζεται καμουφλαρισμένη στον ρόλο του χειριστή. Πάνω στη λευκή στολή μου κέντησα τη λέξη “antropogenic” και την κρέμασα. Ηταν τότε που θέλησα να απομακρυνθώ από το έργο, εγώ «ως καλλιτέχνις επί το έργον» ως σκηνοθέτρια, εικαστικός και σεναριογράφος, αντικαθιστώντας το σώμα μου και τον ρόλο μου με την επέμβαση του αλγορίθμου ως μηχανική εκμάθησης. Είχα αρχίσει να προσεγγίζω την ιδέα στο The Dialogue, φορώντας ένα μαύρο ρούχο. Γυρίστηκε στο στούντιο μου στη Νέα Υόρκη το 2018. Κάθομαι με πλάτη στην κάμερα και με άλλους τέσσερις καλεσμένους κάνουμε ένα πόκερ με τον λόγο, συζητώντας τη σύγχρονη υποκειμενικότητα. Γυρίζουμε τον διάλογο με ένα μονοπλάνο. Οταν ξεκίνησε αυτός ο διάλογος έφευγα από το προσκήνιο σιγά-σιγά. Αργότερα στο μοντάζ έφυγε η φωνή μου και μπήκε μια ρομποτική φωνή. Ετσι ξεκινούν οι Μηχανισμοί Θέασης».

Γιατί σε τρία διαφορετικά σημεία η προβολή τους;

Αποτελούνται από μια τετραλογία βίντεο-δοκιμίων μου και τρεις εμβληματικές κινηματογραφικές ταινίες. Ηθελα να δείξουμε την ταινία του καθενός σκηνοθέτη μαζί με τα δοκίμιά μου. Το πρώτο, το Virtual Presence, βασίζεται στο πρώτο έργο μου που ανέφερα ήδη, The Dialogue. Εκτελώ τη σταδιακή μου μετάβαση σε ένα μη-ανθρώπινο ον, σκηνοθετώντας την πτώση μου στο σκοτάδι μιας μαύρης οθόνης, εξακολουθώντας ωστόσο να αρθρώνω τις σκέψεις μου σχετικά με τους λόγους αντικατάστασης της δουλειάς μου από έναν αλγόριθμο. Το δεύτερο βασίζεται στο Parallel Ι – IV του Χαρούν Φαρόκι και λέγεται Animated World, το τρίτο είναι το Human Agents, βασισμένο στο «Salaam Cinema» του ιρανού σκηνοθέτη Μοσέν Μαχμαλμπάφ. Το τέταρτο βίντεο-δοκίμιο είναι το Camera Actors και βασίζεται στη «Le Mepris» (Η Περιφρόνηση) του Ζαν-Λικ Γκοντάρ. Στην «Περιφρόνηση» βασίζεται και το επόμενο μου έργο που ένα μέρος του θα δείξουμε επίσης στο μουσείο της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, διαγραμματικά σχέδια του Image Infinite.

Από αυτή τη συζήτηση της Νέας Υόρκης που μεταφέρεται και στο Virtual Presence τι σχολιάζεις σε σχέση με τη σημερινή μας πραγματικότητα;

Ξεκίνησε από το ερώτημα ότι η διαδικτυακή μας πραγματικότητα είναι μια άλλη σκηνοθετημένη προβολή. Κατ’ επέκταση μπορούμε να πούμε ότι το κινητό είναι η επέκταση του σώματός μας. Το σώμα μας είναι μια οθόνη ενώ το μυαλό μας βρίσκεται σε διαφορετικό σημείο. Ετσι έγραψα τους Human Agents καθώς σκέφτηκα ότι οι άνθρωποι έχουμε δευτερεύοντα ρόλο, ενώ η κάμερα έχει τον κύριο ρόλο. Το Human Agents είναι ένα δοκίμιο που χτίζεται πάνω στη σκέψη για τη στρατηγική της αντίστασης, με βάση την ιδέα του καμουφλάζ, με τη χρήση του καθρέφτη ως μιας συσκευής διαγραφής. Θα δούμε τους Human agents να φοράνε τα λευκά κοστούμια με ραμμένο το anthopogenic στο πέτο και οι κάμερες είναι οι πρώτοι ρόλοι. Περνάμε στο Camera Actors που γράφτηκε με τη λογική ότι υπάρχουν πέντε κάμερες οι οποίες τρέχουν το σενάριο. Ενα αλλοιωμένο σενάριο, εμπνευσμένο από την «Περιφρόνηση» του Γκοντάρ σε μια σχέση έρωτα και μάχης μεταξύ του παραγωγού, του σκηνοθέτη για ένα έργο – την Οδύσσεια –, το οποίο γυρίζεται μέσα σε ένα άλλο έργο. Θεώρησα σημαντικές αυτές τις μεταφορές για να γίνει ένα πρώτο σχόλιο σε σχέση με τη μεταφορά αυτή της κινηματογραφικής πραγματικότητας και του Διαδικτύου.

Το φιλμ του Γκοντάρ είναι ήδη σύνθετο, είναι έργο μέσα στο έργο, πώς χειρίζεσαι αυτή τη συνθήκη;

Μου έδωσε την ιδέα για το Camera Actors όπου οι κάμερες γίνονται οι πρώτοι ρόλοι. Η κάμερα Polaroid έχει τον ρόλο του Φριτς Λανγκ, η κάμερα του κινητού τηλεφώνου είναι ο Τζέρεμι Προκός, ο Πολ Σαβάλ είναι η κινηματογραφική κάμερα και η Καμίλ Σαβάλ είναι η δημοσιογραφική κάμερα. Η Τζόρτζια Μολ, γραμματέας του Τζέρεμι Προκός, είναι η ΙΡ camera και ο θεατής είναι η κάμερα παρακολούθησης.

Με αυτό ως κεντρικό καστ υπάρχει μία άλλη «Περιφρόνηση» που λέγεται Image Infinite. Ολες οι κάμερες έχουν τις δικές τους εικόνες. Είναι ένα τεστ για όταν θα υπάρξει η συνθήκη που αλγόριθμος και άνθρωποι έρχονται πλέον σε σύγκρουση. Τότε θα πούμε ότι αυτό που γυρίζουμε προβάλλεται την ίδια χρονική στιγμή όπου δεν θα επέμβω με μοντάζ. Σαν ένα κοινωνικό πείραμα μεταξύ των ανθρώπων και του αλγορίθμου.

Η σχέση σου με το ΑΙ πώς έχει εξελιχθεί;

Με αντικατέστησε με το black box, ένα ρομπότ. Προφανώς θέλω να δώσω στο ΑΙ τη δική μου ιδιότητα και εγώ να γίνω κάτι άλλο.

Δεν θα κρατήσεις τίποτα από αυτό που είναι εαυτός για να το έχεις μαζί σου;

Ναι, ίσως κάποια χαρακτηριστικά που θα ήθελα να δουλέψω παραπάνω αργότερα. Μουσική, ας πούμε, και ήχος. Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω τι θα γίνει αν ολοκληρωθεί το Image Infinite.

Υπάρχει μια σειρά, το ένα έργο συνήθως οδηγεί στο επόμενο. Προφανώς πρέπει να τελειώσει για να δω τι θα είναι η συνέχεια, αν πλέον εξαλειφθεί η εικαστικός. Υπάρχει ο αλγόριθμος πλέον, δεν υπάρχω σαν οντότητα. Και ποιο θα είναι το επόμενο έργο δεν μπορώ να πω.

Ο αλγόριθμος είναι ένα εργαλείο όπως στο παρελθόν που ο καλλιτέχνης χρησιμοποιούσε τον χρωστήρα ή τη σμίλη;

Ισως είναι καταλύτης, ή βοηθός. Ετσι τα βλέπω όλα τα πράγματα. Οι κάμερες, με τη λογική ότι όντως έχουν πάρει θέση πρωταρχικού ρόλου στην κοινωνία, θεωρώ ότι οδήγησαν τους ανθρώπους σε δευτερεύουσα θέση σε σχέση με το πώς κινούνται τα πράγματα. Σε σχέση με τις δικές μου ιδιότητες δεν αλλάζω από αυτό που είμαι. Δηλαδή παραμένω η γλύπτρια, η σκηνοθέτις, απλά το πεδίο γίνεται πιο άυλο.

Τι θα μένει ως έργο τέχνης που θα προσλαμβάνει ο θεατής-ακροατής από τη δική σου διεργασία;

Αυτό ίσως είναι και ένα επόμενο έργο για μένα. Θα δει ένα εγχειρίδιο με κάποια χαρακτηριστικά clips από το κάθε έργο και θα συνδεθεί με κάποιες δικές μου σκέψεις που έχω γράψει. Θα είναι ένας διάλογος μεταξύ πρωταρχικής ταινίας και δικών μου σκέψεων στην αλλαγή μου προς το άυλο.

Γιατί επέλεξες τον Γκοντάρ και όχι κάποιον άλλο σκηνοθέτη για να «συνομιλήσεις» με τα έργα σου;

Το φιλμ αυτό με το συγκεκριμένο σχόλιο για τη βιομηχανία του κινηματογράφου για μένα είναι εμβληματικό στο πώς να κινηθώ και τι θα μπορούσα να διαβάσω. Δηλαδή με την έννοια της δικής μου εκπαίδευσης σε πλάνα, αφήγηση ή το μοντάζ και το πώς παίζει με τη μνήμη με τα πισωγυρίσματα που κάνει σε συγκεκριμένα πλάνα. Και βέβαια πολύ σημαντικό και το σχόλιό του για τη θέση της γυναίκας. Είναι όλοι οι ρόλοι μέσα στο έργο και στο πώς παραλλήλισα την κάθε κάμερα που χρησιμοποιώ με τον κάθε ρόλο. Εχει γίνει συγκεκριμένη επιλογή, για παράδειγμα, γιατί το κινητό θα πρέπει να είναι ο Τζέρεμι Προκός, ο παραγωγός. Για την polaroid, κάμερα-στιγμιότυπο, επιλέχθηκε ο Φριτς Λανγκ, ο οποίος εμφανίζεται στην «Περιφρόνηση» σε συγκεκριμένα πλάνα. Εχει να κάνει με το timelapse, με τη στιγμή η οποία αλλάζει και ο Λανγκ εμφανίζεται για να κρίνει ή να σχολιάσει. Το ίδιο θεωρώ ότι κάνει και η Polaroid camera: στιγμιαία σχόλια. Χαρακτηριστικά, ο εφευρέτης της Εντβιν Λαντ ξεκίνησε τη δημιουργία της από την απορία της τρίχρονης νομίζω κόρης του γιατί όταν κλείνει το διάφραγμα δεν μπορεί να δει τον εαυτό της. Ετσι ξεκίνησε όλη η διαδικασία για αυτόματη εμφάνιση-εκτύπωση.

Είσαι άνθρωπος του 21ου αιώνα ή κρατάς στοιχεία του καλλιτέχνη του 20ού;

Μου αρέσει ο μοντερνισμός. Ο αλγόριθμος είναι ένας άλλος χαρακτήρας. Βρίσκεται στο έργο μου για να καταλάβω πώς λειτουργούν τα πράγματα. Δεν κάνω post Internet τέχνη. Το έργο μου αφορά την τεχνολογία αλλά είναι πολύ ξεκάθαρο ότι προέρχεται από έναν άνθρωπο του προηγούμενου αιώνα.