«Μέλημά μου όσοι είναι στη σκιά, στα πίσω θρανία, στο περιθώριο»

Πάμε στην άκρη της πόλης. Και πάμε να δούμε πώς ένα δύσκολο σχολείο γίνεται πρότυπο και καμάρι για όλη την περιοχή. Πάμε στο 2ο Δημοτικό Σχολείο της Αγίας Βαρβάρας. Ολο και περισσότερο το προαύλιο του σχολείου αυτού και ο μαθητικός πληθυσμός του γίνονται πεδίο έρευνας για πανεπιστήμια ή φορείς. Λογικό. Ενα σχολείο με Ρομά, με μετανάστες, με ευάλωτους πληθυσμούς παραδίδει μαθήματα ένταξης, συμπερίληψης και δημοκρατίας. Τα παιδιά το πετυχαίνουν αυτό. Και οικοδομούν σχέσεις και μια παιδεία για όλη τους τη ζωή. Ψυχή του σχολείου, οι εκπαιδευτικοί του. Και όπως όλα στην Ελλάδα, το πείσμα και το όραμα μπορούν να σε κάνουν να κατακτήσεις τον κόσμο ακόμη κι αν οι βοήθειες που έχεις είναι ελάχιστες. Ο διευθυντής του σχολείου είναι ένας φωτισμένος δάσκαλος. Ο Ευθύμιος Χατζηευσταθίου υπηρετεί εδώ 28 χρόνια. Και το σχολείο που για άλλους ήταν αιτία να ζητήσουν μετάταξη, για εκείνον είναι ένας κήπος συνύπαρξης παιδιών και διαρκούς μαθήματος ανεκτικότητας, συμπερίληψης και διαπολιτισμού. Μας πάει νοερά εκεί, πίσω απ’ τα κάγκελα, στις καρδιές των παιδιών.

Πείτε μας αρχικά το δικό σας όραμα ως εκπαιδευτικού.

Το δικό μου όραμα έχει κοινό παρονομαστή αυτό: έχω μέλημα για όσους είναι στη σκιά, στα πίσω θρανία, στο περιθώριο, και η ψαλίδα έχει ανοίξει για διάφορους λόγους, κοινωνικούς ή μη. Εγώ θα προσπαθήσω να κλείνω την ψαλίδα γι’ αυτούς, να ρίχνω τα φώτα πάνω τους, να αμβλύνω τις αντιθέσεις και να τους βοηθάω να κάνουν την οποιαδήποτε εκκίνηση ή και επανεκκίνηση στη ζωή τους.

Συστηθείτε μας.

Είμαι εκπαιδευτικός. Πρώτο πτυχίο έχω από το Παιδαγωγικό Κρήτης. Και η πρώτη επαγγελματική στροφή με φέρνει στη Θράκη, το 1992, σε έναν φορέα του υπουργείου Εξωτερικών για την επανένταξη των ρωσόφωνων και των παλιννοστούντων. Λεγόταν Ιδρυμα Παλιννοστούντων. Εκεί δίδασκα ελληνικά σε ενηλίκους και παιδιά και ως social worker. Η πρόκληση ήταν σιγά σιγά οι άνθρωποι αυτοί να ενταχθούν στον κοινωνικό ιστό της Ξάνθης, της Κομοτηνής και της Καβάλας. Αυτά όλα από το 1992 μέχρι το 1995.

Τι ορίζουμε με τον όρο «κοινωνικός αποκλεισμός»;

Εχει να κάνει με τις συνθήκες, κοινωνικές, πολιτιστικές και άλλες, που καθιστούν ένα παιδί, έναν πολίτη μη κοινωνό στις ίσες ευκαιρίες.

Πώς είναι εκείνα τα πρώτα χρόνια;

Ζω Καβάλα και η δομή είναι στον Ζυγό – κοντά στους Φιλίππους. Αυτό το δουλεύω και το εξελίσσω με επιμορφώσεις τότε από το ΑΠΘ σε σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης γλώσσας σε ενηλίκους. Μετεκπαιδεύομαι συνεχώς και η διά βίου μάθηση γενικώς είναι κανόνας στη ζωή μου. Αέναα είμαι σε ρόλο εκπαιδευτή και εκπαιδευομένου και σε διάφορες θέσεις. Το τελευταίο έτος στον φορέα αυτόν, το 1996, ερχόμενος στην Αθήνα τυχαίνει και βρίσκομαι στη διεύθυνσή του, όπου με μια εμπνευσμένη προϊσταμένη υποκαθιστούμε το υπουργείο Παιδείας στις τάξεις υποδοχής. Το κάνουμε σχεδόν ως παρακλάδι του ΥΠΕΞ. Επιμορφώνουμε δηλαδή τους εκπαιδευτικούς που είχαμε εμείς για να υποστηρίζουν τα παιδιά να φύγουν από τις δομές και να ενταχθούν στα κανονικά σχολεία. Εδώ πρωτοέκανα δουλειά στον κοινωνικό αποκλεισμό.

Το 1996 έρχεται ο διορισμός στο 2ο Δημοτικό Σχολείο της Αγίας Βαρβάρας. Τώρα είμαι 28 χρόνια στο σχολείο αυτό (το σχολείο της καρδιάς μας), αν εξαιρέσεις δύο χρόνια που πήγα στο Μαράσλειο για μετεκπαίδευση. Παράλληλα με τη δημοτική εκπαίδευση, κάνω ένα μεταπτυχιακό στην εκπαίδευση ενηλίκων και στην εκπαίδευση εκπαιδευτών ενηλίκων.

Πώς είναι τότε το σχολείο αυτό;

Είναι ένα σχολείο στο κέντρο της πόλης. Με μεγάλο ποσοστό τσιγγάνων μαθητών. Και η ανθρωπογεωγραφία του μια πρόκληση για μένα, μοχλός ανάπτυξης και όχι τροχοπέδη. Γιατί και πριν από μία δεκαετία ο μισός μαθητικός πληθυσμός ανήκε σε ευάλωτες ομάδες (κυρίως Τσιγγάνοι και δευτερευόντως πρόσφυγες). Η Αγία Βαρβάρα είναι ο δήμος – και έχω εικόνα πανελλαδικά – με την πιο συνεπή ένταξη του Ρομά πληθυσμού. Οφείλεται σε υπηρεσίες του δήμου και στο σχολείο μας. Αυτή την ανθρωπογεωγραφία του σχολείου θα μπορούσε να τη θεωρήσει κάποιος πρόβλημα. Λόγο για να φύγει.

Οχι εσείς προφανώς…

Για μένα, ο τρόπος που συνυπάρχουν, συνεξελίσσονται, συνδημιουργούν οι διαφορετικοί πολιτισμικά πληθυσμοί είναι πρόκληση. Ο τρόπος που συμβαίνει αυτή η συμπερίληψη είναι για μένα λόγος για να είμαι εκεί. Αν το σχολείο τείνει να γίνει αμιγώς με τσιγγάνικο δυναμικό, δεν θα υπάρχει η ώσμωση που καθρεφτίζεται στη γειτονιά και δεν θα σχετίζεται με αυτό που συμβαίνει στη γειτονιά. Και αυτό που γίνεται στο σχολείο, τα παιδιά ζουν απόλυτα αρμονικά. Καλούν στα γενέθλια όλους τους μαθητές, εξελίσσονται και γίνονται φίλοι και ως ενήλικοι. Εχουμε μεικτούς γάμους από μαθητές του σχολείου μας. Είναι ένας κόσμος όλος μαζί, με τις δυσκολίες του προφανώς, τις ματαιώσεις του, με τα burn out μας. Είναι ο ενιαίος κόσμος του σχολείου. Και αυτός είναι ο λόγος που κάνω αυτό το ταξίδι. Το 1996-97 είχαμε την τύχη να είναι εκεί ένας εμπνευσμένος διευθυντής. Τότε είχε πολλά οργανικά κενά αφού όποιος πήγαινε έφευγε.

Γιατί;

Κοίτα, δεν είναι ένα εύκολο σχολείο. Είναι ένα σχολείο – πρόκληση. Αν δεν το πιστεύεις ή δεν το αγαπάς, δεν κάθεσαι πολύ. Ο διευθυντής αυτός φτιάχνει έναν πυρήνα ανθρώπων. Δασκάλων. 8-9 ανθρώπων που είμαστε πάνω από είκοσι χρόνια στο σχολείο. Πιστεύουμε στη συνύπαρξη. Υστερα από 2-3 χρόνια διαμορφώνεται ένα εξαιρετικό κλίμα μεταξύ μας και αυτό διαχέεται σε όλη την πόλη. Κάνουμε συνεχώς πιλοτικά πράγματα, λειτουργούμε με όρους πειραματικού. Και δεν το λέω εγώ, το λένε τα πανεπιστήμια που έρχονται και μας μελετούν.

Κλειδί μας είναι η εξωστρέφεια. Το βλέμμα μας είναι μονίμως στραμμένο έξω. Η συμπερίληψη. Η μεθοδική – από το 2015 που έγινα διευθυντής – ανάπτυξη των δεξιοτήτων των μαθητών. Το πιο σπουδαίο μάθημα είναι αυτό. Ολοι μάς αναγνωρίζουν ως σχολείο με μερακλήδες δασκάλους και έχουμε μια καλή φήμη. Ας μείνουμε εκεί. Πέρυσι ήρθε η ΕΡΤ, η Ελίνα Κολύβα, για ένα αφιέρωμα στο σχολείο μας, με αφορμή ένα πιλοτικό πρόγραμμα που κάναμε με τη WWF πάνω στο κλίμα και στην ευαισθητοποίηση. Και πώς οι μαθητές μπορούν να παρέμβουν στο μικροκλίμα του σχολείου.

Πείτε το απλά. Τι κάνανε οι μαθητές;

Σ’ το λέω απτά. Ανακαλύπτουν τα παιδιά πως λείπει από την αυλή του σχολείου χώμα. Και θέλουμε έναν κήπο στο σχολείο μας. Η WWF μάς φέρνει σε επαφή με μια οργάνωση και σε λίγες μέρες έχουμε κήπο. Πέρυσι από τον κήπο βγάλαμε δέκα κιλά ντομάτες. Τώρα φυτέψαμε κουνουπίδια, μαρούλια κ.ά. Μέσα σε ένα σχολείο με τσιμέντο, όλα αυτά! Μας έστειλε βοήθεια μια οργάνωση με γεωπόνους και στήσαμε έναν υποδειγματικό κήπο. Οι μαθητές της Εκτης και της Πρώτης κάνουν μαζί πράγματα, π.χ. στην αίθουσα μουσικής που πάει τρένο. Και ξέρεις, οι Τσιγγάνοι έχουν ταλέντο, στέλνουμε πλέον μαθητές σε μουσικά σχολεία. Μου αρέσει να μπαινοβγαίνω στις αίθουσες, να βλέπω τα εκτάκια και τα πρωτάκια στα μεταλλόφωνα μαζί ή στον κήπο να φυτεύουν παρέα.

Ολες αυτές οι δράσεις ελαχιστοποιούν ή μειώνουν το μπούλινγκ των μαθητών;

Ακριβώς. Απ’ όταν ανέλαβα την τύχη του σχολείου ως διευθυντής, έχουμε πολύ συνειδητά, πολλές φορές, δαπανήσει ανθρώπινους πόρους και κόστος σε πιλοτικά προγράμματα ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως σου είπα. Και «υιοθεσία» μικρότερων μαθητών από μεγαλύτερους. Πρώτης από την Εκτη. Πρόγραμμα μετάβασης στο Γυμνάσιο επίσης, γιατί είναι άλλο σύμπαν το Γυμνάσιο. Διαχείρισης συναισθημάτων επίσης με φορείς ή ειδικούς. Μιλάνε οι μαθητές/τριες για τα συναισθήματά τους και τα μοιράζονται. Ολα αυτά δεν είναι μετρήσιμα άμεσα, όταν τα πρωτοείπα στους συναδέλφους με κοίταγαν λίγο παράξενα, όπως τον Τζιάνι Ροντάρι που έχει γράψει την περίφημη «Γραμματική της φαντασίας» για τον ξεροκέφαλο Μαρτίνο που όλοι αναρωτιόντουσαν: «Μα πού πάει αυτός;». Αυτό όμως είχα στο μυαλό μου πάντα και από την αρχή: πως το σχολείο πάνω από όλα είναι οι σχέσεις του. Οι δικές μας με τα παιδιά, με τους γονείς, ανάμεσά μας. Αν αυτό δεν το καταλάβεις, δεν χτίζεις τίποτε. Εχω συνεργαστεί με το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και το τονίζω: πρέπει να μειωθεί η διδακτέα ύλη.

Γιατί το λέτε;

Τι σημαίνει κυνηγάω την ύλη; Θα ‘πρεπε το κενό της ύλης να γίνει μεταγνώσεις και κοινωνικές δεξιότητες. Εχει φτάσει το βιογραφικό μου διακομματικά σε όλους τους υπουργούς Παιδείας για θέματα διαπολιτισμικής συμπερίληψης. Το 2019 χτυπάει το τηλέφωνό μου και με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Δικαιωμάτων του Παιδιού και από το γραφείο τής τότε υφυπουργού Σοφίας Ζαχαράκη μού λένε πως θα επισκεφθεί το σχολείο μας. Ερχεται και μένει έξι ώρες, μιλάει με τα παιδιά, με μας. Ξέρω – μας λέει – πώς δουλεύετε. Γύριζε τότε όλα τα σχολεία της επικράτειας, αλλά εντυπωσιάστηκε με το δικό μας. Από τότε ανοίξαμε ένα κανάλι επικοινωνίας. Μας στήριξε.

Ποιοι φορείς σάς επισκέπτονται;

Το ΕΚΠΑ έρχεται πολύ συχνά για έρευνα, ενώ αδιάλειπτα έχουμε προπτυχιακούς, μεταπτυχιακούς, διδακτορικούς και μεταδιδακτορικούς φοιτητές από όλη την Ελλάδα. Το βλέπουν ως πεδίο έρευνας.

Αλλάζουν οι γενιές μέσα στα χρόνια;

Πολύ ωραία ερώτηση. Τα παιδιά είναι ψηφιακοί γηγενείς και εμείς είμαστε ψηφιακοί μετανάστες. Τεράστιο μάθημα του τι πρόσβαση έχουν απευθείας στο Διαδίκτυο. Εχουν κινητά πια. Και πιο εξελιγμένα από το δικό μου κινητό. Είναι όμως πληγή. Σκέψου ένα παιδί επτά ετών να σερφάρει μέχρι το πρωί. Κι αυτά όλα στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Τι κάναμε; Εθελοντικά ασχολούμαι με διάφορα, όπως με αστέγους. Το 2018 μου ζητάει η Διεύθυνση Εκπαίδευσης να κάνουμε ένα πιλοτικό πρόγραμμα με το Βρετανικό Συμβούλιο και τη Solidarity. Ηρθε ο Κλιφ Πέρι, ένας εμπνευσμένος δάσκαλος, και έμεινε εβδομάδες «τρέχοντας» ένα πολύ ενδιαφέρον πρόγραμμα.

Ποιο πρόγραμμα;

Να μάθουν οι μαθητές της Πέμπτης και της Εκτης αγγλικά μέσω gaming. Εκεί στη Solidarity ήταν τότε η Μαριέττα Προβοπούλου που τώρα είναι στους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα. Ενθουσιάστηκαν με το σχολείο. Και μου ζητάνε να κάνω αυτό που κάνω στο σχολείο σε περιοχές πιο ροκ. Ζεφύρι, Ασπρόπυργο κ.ά. Εξήγησα πως έχουμε βοήθεια από τον Δήμο της Αγίας Βαρβάρας και πως δεν έχουμε μαγικό ραβδάκι. Η κυρία που μου το ζήτησε ήταν η κυρία Λάτση. Κατά καιρούς ερχόταν ο πανεπιστημιακός Νίκος Θεοτοκάς όταν ήταν στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας, ο οποίος μου είχε πει πως το σχολείο μας είναι πειραματικό. Πρότυπο.

Τι κρατάτε που σας έχει συγκινήσει πολύ;

Είναι πολλά. Νιώθεις ρητά και άρρητα πράγματα και γι΄ αυτό κάνω αυτό το ταξίδι, Κυψέλη – Αγία Βαρβάρα (σ.σ.: ο Ευθύμης Χατζηευσταθίου μένει στην Κυψέλη), 28 χρόνια τώρα. Είσαι ο σημαντικός άλλος για αυτούς. Θα σου πω δύο περιστατικά. Μια τσιγγάνα μητέρα που την είχα και δασκάλα. Σκηνή πρώτη: είμαι στην αυλή, κρυωμένος, έρχεται στα κάγκελα η μητέρα αυτή έχοντας βιταμίνες και ένα μαντζούνι και μου λέει: «Επειδή δεν προσέχετε τον εαυτό σας αλλά για εμάς είστε πολύτιμος, θα το κάνουμε εμείς για εσάς». Είναι ο πλούτος του ελάχιστου. Ερχεται η καθαρίστρια και μου αφήνει στο γραφείο μου τρία βερίκοκα. Μπορώ να σου λέω τέτοιες ιστορίες πολλές. Να σου πω συμπληρωματικά αλλά έχει τεράστια αξία: τα τελευταία δύο χρόνια δουλεύουμε με παιδί που είναι σε αμαξίδιο, με παιδιά που είναι στο φάσμα βαρύτατου αυτισμού και με ένα παιδί με σύνδρομο Ασπεργκερ. Αρα η συμπερίληψη είναι και κοινωνική, ειδικής αγωγής και όχι μόνο διαπολιτισμική.

Οι Ρομά ενσωματώνονται;

Το σχολείο μας ιδρύεται το 1953-54. Το 2015 που γίνομαι διευθυντής ερευνώ τα αρχεία και στο πρώτο μητρώο έχω υπολογίσει πως το 20% των μαθητών ήταν Τσιγγάνοι. Σήμερα είναι το 70%. Και δεν θέλουμε να ανέβει άλλο αφού προσδοκούμε να υπάρχει το ποσοστό της γειτονιάς. Γίνεται με αργούς ρυθμούς η ένταξη και με ματαιώσεις. Ο,τι κάνουμε δεν απευθύνεται ποτέ σε έναν μόνο πληθυσμό των μαθητών. Για μας ο μαθητής που περνάει το κατώφλι μας, όπως Κινέζοι ή Αφγανοί – έχω από 8 ή 9 χώρες σήμερα –, είναι πρώτα και κύρια μαθητής. Γιατί το άλλο εγκυμονεί τον κίνδυνο της διαφοροποίησης προς τα κάτω. Αν το παιδί θεωρήσει την εκπαίδευση ως ανελκυστήρα κοινωνικό, θα αριστεύσει άμεσα. Εχω δύο Αλβανάκια τώρα, είναι πρώτοι μαθητές. Οι κινέζες μαθήτριες είναι άριστες επίσης. Με τους Τσιγγάνους δουλεύουμε στο κοινωνικοπολιτισμικό. Οταν φίλοι έρχονται για να ψωνίσουμε πράγματα από την αγορά – όπου έχουν μαγαζιά πολλοί γονείς μαθητών μας –, δεν καταλαβαίνεις τη διαφορά.

Τι μήνυμα στέλνετε;

Οτι η διαφορετικότητα είναι πλούτος και η ευαισθητοποίηση, όχι μόνο στο διαπολιτισμικό, ξεκινάει από τα παιδιά. Αν τα δεις πριν να τους βάλουν οι ενήλικοι τα «πρέπει» τους, αν τα παρατηρήσεις πώς συμπεριφέρονται, πώς αγκαλιάζουν το άλλο παιδί με τον αυτισμό ή πώς παίζουν στην αυλή… Αρκεί να έχεις τα εργαλεία, να μη σε καταπιεί η δίνη του ενηλίκου. Είναι υπέρβαση όλο αυτό και για εμάς. Ποιος εμψυχώνει τον εμψυχωτή, για παράδειγμα. Δεν έχω απάντηση. Φέτος έχω έξι παράλληλες στηρίξεις από την πολιτεία, να το πούμε κι αυτό πάντως.