Το γνώριζα σαν ένδειξη αισθητικής και «καλών τρόπων» ότι τα λουλούδια που προσφέρονται πρέπει να είναι σε μονό αριθμό, αλλά στη Ρωσία αυτό δεν έχει καμία σχέση με καθωσπρεπισμούς: εκεί  πιστεύουν πως τα λουλούδια σε ζυγό αριθμό φέρνουν γρουσουζιά στους ζωντανούς – και γι’ αυτό είναι μόνο για κηδείες. Ομως η Αναστασία, όπως και πολλοί από τους χιλιάδες που πήγαν στην κηδεία του Ναβάλνι, κρατούσε στην αγκαλιά της ένα μπουκέτο με μονό αριθμό λουλουδιών: «Για εμάς», εξήγησε, «ο Αλεξέι είναι ζωντανός».

Ξέρουμε τι παίρνει ο θάνατος, αλλά όχι τι αφήνει. Παίρνει τον άνθρωπο με τη σάρκα και τα οστά, τη μορφή και το σώμα που μπορούμε να δούμε και να αγγίξουμε, όμως τι αφήνει πίσω; Ο,τι κι αν είναι αυτό πάντως, ανήκει πια στους ζωντανούς. Στην επικράτεια της ζωής, η απουσία κάποιου ανοίγει ένα κενό με απροσδιόριστο ειδικό βάρος, θολή πυκνότητα, μη-μετρήσιμη ενέργεια. Μπορεί να είναι απλώς η μνήμη των οικείων του, μνήμη θλίψης και απώλειας (η άδεια πολυθρόνα, το πιάτο στο τραπέζι, το τηλεφώνημα που δεν θα γίνει) ή οργής ή ανοικτών λογαριασμών κ.λπ. Ή μπορεί να είναι κάτι άλλο – για τους πολύ, πολύ περισσότερους.

Στον Ναβάλνι δεν άρεσαν οι τραγωδίες, γράφει ο «Economist». Προτιμούσε τις χολιγουντιανές ταινίες όπου οι ήρωες κατατροπώνουν τους κακούς και το καλό στο τέλος θριαμβεύει. Φαν του «Πόλεμου των Αστρων», έγραψε το 2021 από το κελί του ότι «η φυλακή υπάρχει μόνο στο μυαλό μας. Κι αν το καλοσκεφτούμε, εγώ δεν είμαι στη φυλακή αλλά σε ένα ταξίδι στο Διάστημα, προς έναν υπέροχο καινούργιο κόσμο». Όσο κι αν το καλοσκεφτούμε, ο Ναβάλνι είναι τώρα νεκρός. Οσο ήταν ζωντανός, ακόμα και φυλακισμένος, αποτελούσε για τον Πούτιν έναν αληθινό και παρόντα κίνδυνο γιατί ήταν η ζωντανή απόδειξη ότι υπάρχει η αλήθεια και το κουράγιο και η ελπίδα ότι μια μέρα η Ρωσία θα γίνει μια άλλου είδους χώρα. Αλλά τώρα που η απόδειξη δεν είναι ζωντανή, τι θα γίνει με την αλήθεια και την ελπίδα; Τις πήρε μαζί του; Ή μήπως αυτό που ξεκίνησε με μια ζωή ο θάνατος μπορεί να το θρέψει, να το μεγαλώσει, να το ολοκληρώσει;

Την ημέρα της κηδείας του τα θέματα που απασχόλησαν τα ελληνικά ΜΜΕ και σόσιαλ μίντια ήταν κυρίως η ακρίβεια, οι εσωτερικές διεργασίες ενός πολιτικού κόμματος και τι συμβαίνει με την ασθένεια της πριγκίπισσας της Ουαλίας. Κάποιοι όμως σε όλον τον κόσμο (πάνω από 400.000) παρακολουθούσαν λάιβ καθώς χιλιάδες άλλοι αψηφούσαν την πιθανότητα να συλληφθούν (πιθανότητα που ακόμα ισχύει και θα συνεχίζει να ισχύει, μυστικοί αστυνομικοί βρίσκονταν παντού φωτογραφίζοντας) για να δηλώσουν ότι ο Αλεξέι είναι για αυτούς ακόμα ζωντανός. Οτι μπορεί ο θάνατος να πήρε ένα σώμα, αλλά άφησε ένα κενό με δυσδιάκριτα νούμερα (μονά; Ζυγά;) που πυκνώνει από φωνές που είχαν καιρό να ακουστούν.

Οταν φωνάζεις «Πούτιν δολοφόνε», «Κάτω ο πόλεμος» και «Η Ρωσία θα είναι ελεύθερη» κινδυνεύεις πολύ, ακόμα κι αν το καθεστώς σε αφήνει να λες ό,τι θες για λίγες ώρες ή μέρες επειδή είναι τόσο εφησυχασμένο από την έλλειψη ζωντανής αντιπολίτευσης. Να, είναι αυτό το θέμα της «ζωντανής αντιπολίτευσης»: γιατί υπάρχει και η νεκρή. Η πεθαμένη, η παγωμένη, η θαμμένη. Που διαβρώνει τα αρραγή όρια ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο και σαν υπόγεια διαρροή από μια πηγή που δεν μπορείς να εντοπίσεις μουσκεύει στεγνά υλικά, κοκαλωμένες υποταγές, τσιμεντωμένες αδιαφορίες.

Χιλιάδες στάθηκαν στο κρύο για ώρες για να ακολουθήσουν αυτόν που δεν υπάρχει πια στον τάφο του. Και μετά «διαλύθηκαν ησύχως», μόνο που αυτή η ησυχία δεν μετριέται, δεν προσδιορίζεται, δεν ελέγχεται. Η δύναμη των αδύναμων μοιάζει λίγο με την ισχύ της απουσίας: με τον κενό και απροσδιόριστο χώρο που καμιά φορά αφήνει σε εμάς τους ζωντανούς ο θάνατος. Με μια ηχώ που ξεκινά μέσα μας αλλά μπορεί να γίνει εκκωφαντική, με ένα θάρρος που ξεκινά σαν λουλούδια σε μονό αριθμό αλλά μπορεί να αλλάξει τον κόσμο όλον.

Τελευταία Νέα