Ανδρέας Μανωλικάκης: Στιγμές με τον Ελία Καζάν και τον Αλ Πατσίνο

Ο Λι Στράσμπεργκ, ο σκηνοθέτης και μεγάλος δάσκαλος που έγινε ο εμβληματικός διευθυντής του Actors Studio, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1950, τόνιζε πως από όλες τις τέχνες μόνο στο θέατρο και στην υποκριτική η πραγματικότητα δημιουργείται με το ίδιο υλικό όπως αυτό που ζούμε. Το ίδιο σώμα, τα ίδια αισθήματα, το ίδιο στόμα, ο ίδιος χτύπος της καρδιάς, το ίδιο αίμα που τρέχει στις φλέβες – ό,τι υπάρχει και στη ζωή. Μόνο που είναι επιλεγμένο, σκηνοθετημένο.

Το πείραμα του Actors Studio, που ιδρύθηκε στη Νέα Υόρκη το 1947 από τους Ηλία Καζάν, Σέριλ Κρόφορντ και Ρόμπερτ Λιούις, έμελλε να αλλάξει τον κόσμο του θεάτρου, του κινηματογράφου και της υποκριτικής – να τα απαλλάξει από την ψευτιά και την υπερβολή. Θεμελιώδης αρχή: η ειλικρίνεια και η αλήθεια των συναισθημάτων πάνω στη σκηνή.

Το Actors Studio επί 75 χρόνια είναι αφοσιωμένο στην εξέλιξη των καλλιτεχνών του θεάτρου: ηθοποιών, σκηνοθετών και συγγραφέων. Για ένα μεγάλο κομμάτι αυτής της περιόδου – άνω των τεσσάρων δεκαετιών – παρών σε αυτή τη δημιουργική κυψέλη είναι ένας Ελληνας, ο Ανδρέας Μανωλικάκης, ο οποίος ζυμώθηκε καλλιτεχνικά με μεγάλους καλλιτέχνες και κατέγραψε την πορεία του θεάτρου έχοντας πρόσβαση σε πηγές και ανθρώπους που την έπλασαν.

Mε τον Αλ Πατσίνο, την Ελεν Μπέρστιν και την καθηγήτρια υποκριτικής Σούζαν Αστον, επί προεδρίας του Ανδρέα Μανωλικάκη στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Actors Studio το 2019. Εκείνη την ημέρα η Ελεν Μπέρστιν πήρε συνέντευξη από τον Αλ Πατσίνο ενώπιον των μαθητών της Σχολής στο Pace University, η οποία βιντεοσκοπήθηκε

Ενας ανήσυχος νους, ο οποίος με επιμονή και μελέτη έφθασε να γίνει καθηγητής στον εμβληματικό θεατρικό οργανισμό και πρόεδρος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, ενώ κάνει σχετικές διαλέξεις και σεμινάρια σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Εφθασε να βρίσκεται στο ίδιο τραπέζι ως διοικητικό μέλος του Studio δίπλα, μεταξύ άλλων, στον Αλ Πατσίνο, τον Αρθουρ Πεν που τον θεωρούσε «από τα πιο οξυδερκή μέλη του οργανισμού», τον Χάρβεϊ Καϊτέλ και την Ελέν Μπέρστιν, η οποία είπε πως «κατανοεί τη δουλειά του Στανισλάφσκι και του Βαχτάνγκοφ καλύτερα από κάθε δάσκαλο ή αναλυτή από την εποχή που ο Λι Στράσμπεργκ δίδασκε στο Actors Studio».

Στο βιβλίο «Στα φώτα» ο Ανδρέας Μανωλικάκης συζητά με τη δημοσιογράφο των «ΝΕΩΝ» Νατάσα Μπαστέα την πορεία του από την Αθήνα και το Θέατρο Τέχνης, μέσω Παρισιού και της Σχολής του Μαρσέλ Μαρσό, στη Νέα Υόρκη και στο Actors Studio, για το θέατρο, την υποκριτική, την εμπειρία του στη σκηνή του Μπρόντγουεϊ δίπλα στον Ντέρεκ Τζάκομπι, τους διάσημους μαθητές του, μεταξύ των οποίων και ο Μπράντλεϊ Κούπερ, τις δημιουργικές διαφωνίες που υπήρχαν στην εξέλιξη του πιο επιδραστικού θεατρικού οργανισμού στον κόσμο και μια πορεία γεμάτη αναπάντεχα περιστατικά και σκληρή δουλειά. Αλλωστε όπως έλεγε ο Στράσμπεργκ: «Μόνο με το επιτυχημένο αποτέλεσμα μιας σκληρής δουλειάς νιώθουμε ευχαρίστηση».

Η «Ορέστεια» του Καζάν και ο Λι Στράσμπεργκ

Στο Actors Studio διέπρεψε ο γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη από Ελληνες γονείς Ηλίας Καζάν, που μεγάλωσε στις ΗΠΑ και έγινε ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της εποχής του. Ποια ήταν η επαφή σας μαζί του;

Την επομένη εκείνων των εξετάσεων όταν πήγα στο Αctors Studio, ο Ηλίας Καζάν με είδε στο ισόγειο και μου είπε πως ήμουν πολύ καλός χθες σε αυτό που έκανα. Πετούσα από την χαρά μου για πολλές ημέρες εξ αιτίας αυτού του σχολίου από τον Ηλία Καζάν (…).

Η πιο σημαντική συνάντηση ήταν όταν μια ημέρα μετά το τέλος του μαθήματος στο Actors Studio, μου είπε πως σε λίγη ώρα θα έδειχνε στον άλλο μεγάλο δάσκαλο και δημιουργό του περίφημου Group Theater Λι Στράσμπεργκ ένα απόσπασμα από την παράσταση που ετοίμαζε και με προσκάλεσε να παρακολουθήσω αυτή την έκτακτη και ιδιωτική πρόβα, γιατί ήθελε να δω τη δουλειά του. Οπως φαντάζεστε η έκπληξή μου και η χαρά μου δεν περιγράφονται.

Ηταν μια δική του διασκευή της «Ορέστειας» του Αισχύλου που την ονόμαζε «The Chain». Η παρουσίαση διήρκεσε περίπου σαράντα λεπτά. Ολοι οι ηθοποιοί που έπαιζαν ήταν Δια Βίου Μέλη του Studio. Μετά το τέλος ο Καζάν κάθισε σε μια καρέκλα πάνω στη σκηνή και άκουγε χωρίς να μιλάει τον Στράσμπεργκ ο οποίος επί τουλάχιστον μια ώρα σχολίασε αυτό το οποίο είδε σε σχέση με την σκηνοθεσία, την υποκριτική και την εξέλιξη της ιστορίας.

Πρέπει να ήταν ανεκτίμητη εκείνη η στιγμή και μάλιστα για πολλούς λόγους.

Είχα μείνει άναυδος με αυτό το οποίο συνέβαινε. Πρώτον, είχα την ευκαιρία να δω ζωντανή δουλειά του Καζάν και μάλιστα προσκεκλημένος από τον ίδιο. Δεύτερον, ήμουν παρόν σε ένα μοναδικό γεγονός του Studio, όπου ο Καζάν παρουσίασε δουλειά και ο Στράσμπεργκ σχολίασε. Τρίτον, είδα ένα από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες του θεάτρου και του κινηματογράφου όλων των εποχών να κάθεται σαν μαθητής και να ακούει χωρίς αντιρρήσεις, αντιστάσεις, εγωισμούς, διακοπές, τα σχόλια πάνω στη δουλειά που παρουσίασε, τα οποία παρεμπιπτόντως ήταν σχεδόν όλα αρνητικά. Σκέφτηκα, πού να το πω αυτό που βλέπω και να με πιστέψουν, ειδικά στην Ελλάδα. Ο Στράσμπεργκ είχε δίκιο σε όσα παρατήρησε. Μερικούς μήνες αργότερα όταν ο Καζάν παρουσίασε το έργο στους παραγωγούς, εκείνοι δεν δέχτηκαν να επενδύσουν σε αυτό και η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε.

Στο αμφιθέατρο και στον κήπο με τον Πατσίνο

Στην πορεία σας όλα αυτά τα χρόνια στο Actors Studio ήρθατε σε επαφή με μερικούς από τους πιο καταξιωμένους και διάσημους ηθοποιούς του κόσμου. Για παράδειγμα, τον Αλ Πατσίνο.

Η εντύπωση που έχω για τον Αλ Πατσίνο από τις προσωπικές συναντήσεις που είχα μαζί του, από την συνύπαρξή μας στα συνέδρια του Διοικητικού Συμβουλίου στο Actors Studio, από τον τρόπο που δίδασκε, καθώς και από όσα έχω ακούσει από στενούς του συνεργάτες, είναι πως πρόκειται για ένα άνθρωπο αγνό που αποφεύγει τοξικούς ανθρώπους και καταστάσεις, γιατί αισθάνεται ότι δηλητηριάζεται. Συναντιέται συστηματικά και παίζει χαρτιά, όχι για τον τζόγο, αλλά για την επαφή και την επικοινωνία με φίλους που συνδέεται επί πολλά χρόνια. Επίσης είναι πολύ ανοιχτός στο να ακούσει και να αποδέχεται την άλλη άποψη εφόσον τη βρίσκει σωστή.

Θυμάμαι το 1999 σε μια συνεδρία του Actors Studio στην οποία δίδασκε εκείνος, όταν τελείωσε τα σχόλια που είχε για τη δουλειά που παρουσίασαν οι ηθοποιοί, είδε που είχα σηκώσει το χέρι μου και μου έδωσε το λόγο. Τα σχόλια μου ήταν σε πλήρη αντίθεση με τα δικά του.

Οσο μιλούσα παρακολουθούσε με πολύ προσοχή. Οταν τελείωσα, ακολούθησε μια αρκετά μεγάλη παύση που μπορούσε εύκολα να ερμηνευτεί ως αρνητική από πλευράς του. Οσο κρατούσε η παύση συνέχιζε να με κοιτάζει και να σκέπτεται. Αυτές οι στιγμές είχαν και οπτικό ενδιαφέρον, επειδή ως συνήθως καθόμουν στο μπαλκόνι, τον κοιτούσα προς τα κάτω και αυτός με κοιτούσε προς τα πάνω.

Ξαφνικά, μέσα από την απόλυτη σιωπή πετιέται από την καρέκλα του και φωνάζει προς τους ηθοποιούς στη σκηνή «Αυτό είναι. Ετσι ακριβώς είναι. Το καταλάβατε;» Ηταν μια σπάνια στιγμή. Η προσοχή με την οποία άκουσε και αξιολόγησε την διαφορετική γνώμη από την δική του και η άνεση με την οποία την υιοθέτησε δείχνει αγάπη, γενναιοδωρία, και ενδιαφέρον προς τον ηθοποιό.

Σε εμένα το περιστατικό αυτό πρόσφερε ένα σημαντικότατο δίδαγμα: πως ο εγωισμός, το «ξέρεις ποιος είμαι εγώ» και οι ξερόλες, δεν έχουν θέση σε χώρους και διαδικασίες δημιουργικής προσέγγισης, έρευνας και δουλειάς.

Είχατε συναντήσεις μαζί του και την άνοιξη του 2008 όταν μαζί με την Μπέρστιν και τον Καϊτέλ σας ζήτησαν να αναλάβετε την Καλλιτεχνική Διεύθυνση του Actors Studio.

Συνάντησα τον Αλ Πατσίνο στο σπίτι του και μιλήσαμε για το Studio. Εμενε έξω από το Μανχάταν. Καθίσαμε στο κήπο. Με ρώτησε τι νομίζω πως χρειάζεται να γίνει ώστε το Studio να αναζωογονηθεί. Του είπα τη γνώμη μου και τα σχέδια μου.

Είχα μαζί μου έναν αυτοσχέδιο τόμο, που περιέχει σπάνιο υλικό από έρευνα πολλών ετών για την σκηνοθεσία, την υποκριτική, με κείμενα στα ελληνικά, στα αγγλικά, στα γαλλικά. Είναι η ύλη που συγκέντρωσα στα τόσα χρόνια εμπειρίας και έρευνας και που συνεχίζω να την εμπλουτίζω. Οταν κάποια στιγμή του εξήγησα τι ήταν αυτό, με ρώτησε εάν μπορεί να το δει. Του το έδωσα. Εχοντας κατανοήσει πόσο κόπο και γνώση χρειάστηκε για να μαζευτεί αυτό το υλικό, το έπιασε σαν αρχαίο χειρόγραφο κείμενο.

Το ξεφύλλισε με μεγάλη προσοχή. Σταματούσε σε διάφορα σημεία που άλλα ήταν στα αγγλικά, άλλα στα γαλλικά, άλλα στα ελληνικά και τα κοιτούσε με μεγάλο ενδιαφέρον. Μου το επέστρεψε σαν να μου έδινε εύθραυστο κρύσταλλο. Εκείνη τη στιγμή είδα πώς αυτόματα ενεργοποιήθηκε η τεράστια ευαισθησία του μεγάλου ηθοποιού. Ηταν ένα σπάνιο μάθημα. Στην υποκριτική, εκτιμάς, σέβεσαι, αντιμετωπίζεις τους ανθρώπους, τους χώρους, τα πράγματα και οτιδήποτε έρχεσαι σε επαφή ανάλογα με την σημασία τους και ανάλογα με την σχέση που έχεις μαζί τους. Στην εκπαίδευση της Μεθόδου τα αντικείμενα είναι κρίσιμα.

Οπως σας είπα πιο πριν ο Καζάν έλεγε πως όλοι εκπαιδεύονται στην εσωτερική ζωή του αντικειμένου, τη σημασία, τον συμβολισμό, τι σημαίνει το αντικείμενο». Αυτό που είδα να κάνει ο Αλ Πατσίνο μπροστά στα μάτια μου, είναι ακριβώς αυτό που κάνει σε όλους τους ρόλους που έχει παίξει.