Από την περιοριστική άποψη του 19ου αιώνα και τις διάφορες παραδοχές των αρχών του 20ού που υποτιμούσαν την υφαντική και την τέχνη των ταπισερί και των χαλιών ως αναχρονιστικές, γυναικείες, ανατολίτικες ή πρωτόγονες ασχολίες, υποβιβάζοντάς τες σε ελάσσονες τέχνες, οι σύγχρονοι καλλιτέχνες του 21ου με τα έργα τους έχουν αυξήσει την απόσταση από αυτή τη μονοδιάστατη θεώρηση.

Ομως δεν σημαίνει ότι οι γυναίκες που σήμερα ασχολούνται καλλιτεχνικά με την υφαντική δεν αντιμετωπίζουν τα στερεότυπα που εμποδίζουν να δούμε την εξελικτική τους πορεία που οδηγεί πιο μακριά από τη διατήρηση της παράδοσης.

Σήμερα το ενδιαφέρον για την τέχνη της υφαντικής προκύπτει από μία μεγαλύτερη κατανόηση και γνώση της τεχνικής αλλά και της συνύπαρξής της με το περιβάλλον των μηχανών. Μας το δείχνει η Κατερίνα Νάκου που υφαίνει κόσμους τόσο σε παραδοσιακούς αργαλειούς όσο και με μηχανές που πλέκουν ζακάρ.

Για την υφάντρα που αρχικά σπούδασε Φιλοσοφία και Ιστορία της Τέχνης στη Γερμανία και άλλαξε πορεία προς την υφαντική συνεχίζοντας και με σπουδές υφαντουργίας και ντιζάιν στην Ολλανδία, τα υφαντά ή τα χαλιά έχουν την ικανότητα να επιλύουν τις αντιφάσεις ανάμεσα στο πρωτότυπο και το αντίγραφο, το εννοιολογικό και το υλικό, το χειροποίητο και το μηχανοποιημένο, το εικαστικό και το γλυπτικό.

Μάλιστα έχει προχωρήσει τόσο πολύ τις προσπάθειές της να ανακαλύψει μυστικά της ύφανσης που δημιουργεί δική της γλώσσα. Το έδειξε στο «Interwoven», ένα υφαντό σχεδόν 9 μέτρων που την περασμένη χρονιά κόσμησε την πρόσοψη του μουσείου της Heilbronn στη Γερμανία με ένα υπερμέγεθες τελάρο υφαντικής. Το υφαντό έργο της δημιουργήθηκε από ανακυκλωμένα υλικά από banner προηγούμενων εκθέσεων του μουσείου, τα οποία η Κατερίνα Νάκου έκοψε σε ομοιόμορφες λωρίδες και έβαψε σε λευκό και μαύρο χρώμα, χρησιμοποιώντας τα ως στημόνι και υφάδι αντίστοιχα. Στο έργο της γίνεται μια σύνδεση της δυαδικής γλώσσας των υπολογιστών με την υφαντική τέχνη, η οποία επίσης βασίζεται σε ένα δυαδικό σύστημα, το στημόνι και το υφάδι. Η ύφανση που αναπτύχθηκε έχει γεωμετρικό σχέδιο – μοτίβα που μοιάζουν με πίξελ, θυμίζοντας QR codes.

Το «Interwoven» ταξίδεψε αργότερα στην Κορέα όπου παρουσιάστηκε στη διεθνή έκθεση ντιζάιν Ideec 2023 στo Gangwon Institute of Design Promotion και βραβεύτηκε στον σχετικό διαγωνισμό της έκθεσης με το Grand Award ανάμεσα σε 650 έργα από 55 πανεπιστήμια σε 20 χώρες. Σε λίγες ημέρες στην Κρήτη θα παρουσιάσει το νέο της έργο ως ένα από τα τρία που ξεχώρισαν στα φετινά βραβεία Τέχνης του Ιδρύματος Γ & Α Μαμιδάκη. Το έργο της «The Resilient Thread» αποτελείται από μεγάλης κλίμακας συνθέσεις υφασμένες στον αργαλειό, οι οποίες αναδιαμορφώνουν τον ρόλο των διακοσμητικών στοιχείων της τέχνης της passementerie (τρέσα). Μια υπό εξαφάνιση τέχνη που παραδοσιακά διακοσμούσε τα περιθώρια αναπροσδιορίζεται μέσω της μεγέθυνσης αποτελώντας πλέον το κεντρικό στοιχείο της αφήγησης, οπτικά αλλά και εννοιολογικά.

Είσαι υφάντρα ή όχι;

Ξεκάθαρα υφάντρα. Κινούμαι μεταξύ υπολογιστή, χειροποίητου αργαλειού και μηχανής. Ξεκίνησα όταν έφυγα στη Γερμανία για να σπουδάσω Νομική. Μετά άλλαξα σε Φιλοσοφία και Ιστορία της Τέχνης και μετά από έναν χρόνο, σε μια μικρή πόλη, σε διπλανό χωριό επισκέφθηκα τη σχολή υφαντουργίας και ντιζάιν στο Reutlingen University και είδα νήματα ατελείωτα, έργα εξαιρετικά και μια παραγωγή που με κράτησε εκεί για έξι χρόνια. Μετά έκανα μετεκπαίδευση στην Ολλανδία, στο Textiel Museum – Textiel Lab, άλλο σπουδαίο μέρος με υποδομές, που δουλεύει αποκλειστικά με καλλιτέχνες τη διαδικασία της ύφανσης σε επίπεδο δημιουργίας και όχι παραγωγής.

Αφορά καλλιτεχνικά έργα, ερευνητικά έργα, 3D υφάσματα, μεταλλονήματα. Εκεί ασχολήθηκα με ζακάρ υφαντική, πώς αποδίδουμε έναν πίνακα ζωγραφικής σε υφαντό με πολλά υφάδια, πώς να προγραμματίζω μία παλέτα με πενήντα χρώματα, τι υλικά να συνδυάζω. Εξασκήθηκα στον πειραματισμό και αυτό ήταν απελευθερωτικό. Ασχολήθηκα πολύ με το τρισδιάστατο ύφασμα, το οποίο είναι ενδιαφέρον γιατί η υφαντική είναι εξ ορισμού δισδιάστατη, επίπεδη. Κατάφερα να μπορώ να ξεγελάω τον αργαλειό για να δημιουργήσω κάτι το οποίο ναι μεν θα έχει υφανθεί επίπεδα, αλλά με το που βγαίνει από τον αργαλειό μόνο του θα γίνει τρισδιάστατο, χωρίς να ραφτεί.

Με έναν τρόπο κάνεις γλυπτά από ύφασμα;

Αφορά την ύφανση και τα υλικά που χρησιμοποιείς. Υπάρχουν ελαστικά νήματα που αν τα περάσεις με ατμό συρρικνώνονται, οπότε θα τα χρησιμοποιήσεις για να φτιάξεις μορφές – νησίδες που ο όγκος τους αναδύεται μέσα από το επίπεδο υφαντό.

Αν επεξεργαστείς μεταλλονήματα και προσθέσεις άλλες υποστηρικτικές δομές από άλλα υλικά τότε θα μπορούσε να σταθεί σαν ένα τρισδιάστατο αντικείμενο.

Οταν κάνεις το υφαντό σου σκέφτεσαι ότι προορίζεται να ακουμπήσει το σώμα ή να σταθεί στον χώρο;

Το έχω ξεπεράσει αυτό γιατί το έβρισκα εγκλωβιστικό. Σπούδασα ντιζάιν, δεν σπούδασα τέχνη, οπότε πάντα όταν κάναμε ένα ύφασμα έπρεπε να σκεφτούμε τι θα γίνει αυτό το ύφασμα. Ετσι ο σκοπός καθόριζε την τεχνική, αλλά και τα υλικά που θα έπρεπε να χρησιμοποιήσεις. Οταν έφυγα από το ντιζάιν και εστίασα σε κάποιο υλικό, απέκτησα ελευθερία να πειραματίζομαι και να δημιουργώ ιδέες. Δηλαδή το υλικό γεννά τις ιδέες για τη μετέπειτα χρήση του.

Εκτός από τα υφαντά του αργαλειού και τα πολύχρωμα ζακάρ της μηχανής, κάνεις και ταπισερί με την τεχνική tufting.

Το tufting είναι μια διέξοδος από την υφαντική ζακάρ, γιατί η υφαντική ζακάρ προϋποθέτει πολύ μεγάλη προεργασία, προετοιμασία και πρόσβαση σε μηχανήματα. Δεν είναι κάτι που μπορείς να σχεδιάσεις σήμερα και αύριο το πρωί να πας να το υφάνεις. Επιπλέον, το κόστος είναι πολύ υψηλό.

Βρίσκεις απόλαυση να υφαίνεις σε ξύλινο παραδοσιακό αργαλειό;

Αγόρασα εδώ στην Ελλάδα τον δικό μου αργαλειό από την Icarus Looms. Ξεκίνησα παράδοξα την υφαντική, δηλαδή πρώτα έμαθα την αυτοματοποιημένη μηχανή και μετά τον παραδοσιακό αργαλειό.

Σε τράβηξε η παραδοσιακή τεχνική για το χειροποίητο;

Με τράβαγε το παραδοσιακό, όχι με την έννοια που την καταλαβαίνουμε σήμερα γιατί όταν λέω ότι υφαίνω οι περισσότεροι καταλαβαίνουν κάτι παρελθοντικό σε σχέση με τη λαογραφία. Δεν είχα παραδοσιακά ερεθίσματα, για παράδειγμα από κάποια γιαγιά υφάντρα να μου μάθει μια παραδοσιακή τεχνική και να την ακολουθήσω. Ηθελα να γνωρίσω το χειροποίητο για να μπορώ να δημιουργώ κάτι άμεσα. Δηλαδή ήταν αυτή η μόνιμη εξάρτηση από τα μηχανήματα, η συνεχής αναζήτηση κάποιας πρόσβασης για να μπορείς να υφάνεις που με ώθησαν να μάθω να υφαίνω στον παραδοσιακό αργαλειό.

Στο έργο που θα δείξεις στον Αγιο Νικόλαο, στην Κρήτη, επισκέπτεσαι την κρητική υφαντική παράδοση;

Το συγκεκριμένο αφορά την τέχνη της passementerie. Η θεματική του βραβείου ήταν η φροντίδα. Καθώς λοιπόν στην τέχνη της passementerie υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί που αναφέρονται στο περιθώριο, ξεχώρισα τρία εννοιολογικά σημεία. Το πρώτο σχετίζεται με το ότι η passementerie παραδοσιακά αποτελεί διακοσμητικό στοιχείο των άκρων, δηλαδή κοσμούσε το τελείωμα κάποιου ρούχου ή κάποιου επίπλου. Ηταν θα λέγαμε η γαρνιτούρα. Το δεύτερο στοιχείο αυτού του περιθωρίου προκύπτει στο πλαίσιο των κλωστοϋφαντουργικών τεχνών και τεχνικών με την passementerie να μην είναι διαδεδομένη όπως η υφαντική, η πλεκτική και το κέντημα. Πρόκειται για μια σπάνια τεχνική που ελάχιστοι σήμερα εξασκούν. Η τρίτη διάσταση αφορά την αλλαγή οπτικής του τεχνίτη. Δηλαδή όταν υφαίνεις ένα ύφασμα συνήθως κοιτάς το κέντρο, όπου δημιουργείται το σχέδιο και δεν σε νοιάζει η ούγια, γιατί θα κοπεί, θα γίνει ρούχο, μαξιλάρι, οτιδήποτε.

Το «Interwoven», ένα υφαντό σχεδόν 9 μέτρων, στην πρόσοψη του μουσείου της Heilbronn, στη Γερμανία

Στην passementerie αρχίζεις να κοιτάς τα άκρα όπου εκεί σχηματίζεται το μοτίβο, ενώ το κέντρο δεν αποτελεί στοιχείο του εικαστικού περιεχομένου. Είναι εκεί για να υποστηρίξει αυτό που γίνεται στο περιθώριο. Ετσι σκέφτηκα να φέρω αυτή την τέχνη στο επίκεντρο της ύφανσης μέσω της μεγέθυνσης. Οπότε πήρα παραδοσιακά μοτίβα, τα ανέλυσα, άλλαξα την κλίμακα μεγέθους και έκανα ελεύθερες συνθέσεις. Η επιτοίχια εγκατάσταση της σύνθεσής μου αναδεικνύει τις λεπτομέρειες, την ποικιλομορφία και την αξία απαρατήρητων δυνάμεων και προσκαλεί τη μετατόπιση της προσοχής μας σε πτυχές του κόσμου που πολλές φορές παραβλέπουμε. Κάθε τμήμα της σύνθεσης διατηρεί τα μοναδικά χαρακτηριστικά της, ενώ παράλληλα αναγνωρίζει το κοινό νήμα, αρκεί να το αντιληφθούμε και να το αγκαλιάσουμε ως μια επιλογή μας στην αναζήτηση της αρμονίας.