Το φαινόμενο του υπερτουρισμού – Οι συνέπειες μιας έκρηξης

Ορόσημο για τον ελληνικό τουρισμό αποτέλεσε το 2023. Ηταν η χρονιά που ο κλάδος μέτρησε πάνω από 32 εκατ. αφίξεις ξένων τουριστών και έσοδα 20,5 δισ. ευρώ, συντρίβοντας κάθε προηγούμενο ρεκόρ. Για φέτος, δε, όλοι προσδοκούν νέα άνοδο των βασικών μεγεθών του τουρισμού και νέα ρεκόρ. Στο πλαίσιο αυτό, άλλες τοπικές κοινωνίες πανηγυρίζουν, άλλες μελαγχολούν καθώς δεν συμμετέχουν στο ξέφρενο… πάρτι και ενίοτε ακούγονται και ορισμένες φωνές προβληματισμού για υπερτουρισμό, εξάντληση της φέρουσας ικανότητας προορισμών και ανεπάρκειας των υποδομών.

Οπως επισημαίνουν αρμόδιοι παράγοντες του τουρισμού, «παρατηρώντας κάποιος όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα και σε άλλες ανταγωνίστριες χώρες, αντιλαμβάνεται πόσο σοβαρό μπορεί να γίνει το πρόβλημα της αλόγιστης και άναρχης τουριστικής ανάπτυξης και πόσο αυτή μπορεί να επηρεαστεί από τη διάρρηξη των σχέσεων του τουρισμού με την ευρύτερη κοινωνία». Οι πρώτες επιπτώσεις του υπερτουρισμού, τονίζουν, αφορούν την επάρκεια των υποδομών και δη των δικτύων ύδρευσης, την εξάντληση των φυσικών πόρων, τη διαχείριση των απορριμμάτων και τη συνολική επιβάρυνση δημοφιλών προορισμών, κυρίως ως προς τη φέρουσα ικανότητά τους για υποδοχή και φιλοξενία επισκεπτών.

Τριπλασιασμός αφίξεων σε 14 χρόνια

Τι έχει συμβεί, όμως, στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια; Αν σκεφτεί κανείς ότι από τις περίπου 12 εκατ. αφίξεις και τα 11 δισ. έσοδα του 2009 έχουμε φτάσει σήμερα σε πάνω από 32 εκατ. αφίξεις και 20,5 δισ. έσοδα, με μόλις 5% αύξηση του αριθμού των ξενοδοχείων, εύλογα αναρωτιέται πού μένει όλος αυτός ο κόσμος, πώς απορροφάται η επιβάρυνση που δημιουργεί και εντέλει αν το όφελος είναι σημαντικότερο του κόστους, ειδικά σήμερα που γίνεται αναγκαιότητα η βιώσιμη ανάπτυξη.

Ειδικότερα, από το 2009 έως το 2023, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΞΕΕ), ενώ ο αριθμός των ξενοδοχείων της χώρας έχει αυξηθεί μόλις κατά 5%, ο αριθμός των δωματίων αυξήθηκε πάνω από 16%, καθώς έχουν προστεθεί μονάδες μεσαίου και μεγάλου μεγέθους. Επίσης, ενώ το 2009 το άθροισμα των ξενοδοχείων 4 και 5 αστέρων ήταν στο 15% του συνόλου, το 2023 το ποσοστό έχει ανέβει στο 26%, κάτι που υποδηλώνει και την ποιοτική βελτίωση προϊόντος και επισκεπτών. Την ίδια περίοδο καταγράφεται «έκρηξη» του φαινομένου της βραχυχρόνιας μίσθωσης, που για πολλά χρόνια αφέθηκε παντελώς αρρύθμιστο ή προσχηματικά ρυθμισμένο, με την πρώτη ουσιαστική παρέμβαση να γίνεται μόλις το περασμένο φθινόπωρο.

Η Αθήνα

Η Ελλάδα συγκαταλέγεται πλέον στους διεθνείς προορισμούς µε τις περισσότερες επισκέψεις στον κόσμο. Ομως, ο αυξανόμενος αριθμός τουριστών δεν επιβαρύνει μόνο τις υποδομές στα δημοφιλή νησιωτικά θέρετρα, αλλά αυξάνει την πίεση και στην Αθήνα των 4 εκατ. κατοίκων, που πέρυσι υποδέχθηκε 7 εκατ. τουρίστες.

Η «απόβαση» των μυρίων ξένων στα ελληνικά νησιά έχει αντίκτυπο κυρίως στις τοπικές κοινότητες που αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερες πιέσεις σε σχέση με τη διαχείριση των απορριμμάτων, τη λειψυδρία, τις ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες και τις παράνομες κατασκευές.

Ενδεικτικά είναι τα μεγάλα προβλήματα που δημιουργούνται στην Καλντέρα της Σαντορίνης όταν καταπλέουν τα κρουαζιερόπλοια και στο λιμάνι της Νάξου που μπορεί να δέσει μόνο ένα μεγάλο πλοίο τη φορά, ενώ τον Αύγουστο φτάνουν πάνω από 20 την ημέρα. Την ίδια στιγμή, στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας και στον λόφο της Ακρόπολης συγκεκριμένες ημέρες του καλοκαιριού δημιουργούνται ουρές εκατοντάδων μέτρων στην είσοδο του μνημείου, ενώ τα πούλμαν κατακλύζουν τις κεντρικές λεωφόρους της πόλης γιατί ακόμη δεν έχει προβλεφθεί κάποιος κανονικός χώρος στάθμευσης.

Στη Σαντορίνη, όπου τα παράπονα για υπερκορεσµό αυξάνονται σταθερά µε την πάροδο των ετών, εισήχθη ένα σύστημα κατανομής θέσεων για κρουαζιερόπλοια, µε τον αριθμό των αποβιβάσεων ανά 24ωρο να περιορίζεται στους 8.000 επιβάτες.

Στη Μύκονο, οι Αρχές κινητοποιούνται περισσότερο για τον περιορισμό των παράνομων κατασκευών, καταστρέφοντας µε μπουλντόζες μπαρ και εστιατόρια σε… προνοµιακές τοποθεσίες.

Στην Ακρόπολη εφαρμόστηκε ήδη το πρόγραμμα ζώνης επισκεπτών, που λειτουργεί από τις 8 π.µ. έως τις 8 µ.µ. και στοχεύει στη μείωση της συμφόρησης, µε τις Αρχές να εισάγουν σύστημα χρονοθυρίδων, ηλεκτρονικά εισιτήρια και λωρίδες ταχείας εισόδου για οργανωμένες ομάδες.

Το πρόβλημα του υπερτουρισμού στην Ελλάδα, όπως σημειώνουν αρμόδιοι τουριστικοί παράγοντες, «είναι μπροστά μας», καθώς ένας από τους δείκτες που οδηγούν στην πρόβλεψη αυτή είναι η λεγόμενη «οικοδομική δραστηριότητα». Στο πλαίσιο αυτό, διάχυτος είναι ο προβληματισμός των επαγγελματιών του κλάδου για το τι μέλλει γενέσθαι όταν μόνο πέρυσι ο μεγαλύτερος αριθμός νέων οικοδομικών αδειών εκδόθηκε σε νησιωτικούς δήμους-προορισμούς. Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται νησιά του Ιονίου, των Κυκλάδων, των Δωδεκανήσων και η Κρήτη.

Τι κάνουν οι άλλες χώρες

Οι τουριστικά προηγμένοι ανταγωνιστές της Ελλάδας προσπαθούν να διαχειριστούν τους επιβαρυμένους προορισμούς τους με τρόπο που δεν θα πλήξουν το brand της χώρας τους. Εχει αξία εδώ να αναφερθούν ενδεικτικά κάποιοι αριθμοί: Η Πράγα των 1,3 εκατ. κατοίκων δέχεται περίπου 8 εκατ. τουρίστες τον χρόνο, το Αμστερνταμ των 900.000 κατοίκων δέχεται πάνω από 20 εκατ. τουρίστες, η Βαρκελώνη των 1,6 εκατ. κατοίκων δέχεται 27 εκατ. τουρίστες, ενώ η Φλωρεντία των 380.000 κατοίκων δέχεται πάνω από 5,2 εκατ. τουρίστες.

Από τη Γαλλία και την Ιταλία μέχρι την Ισπανία και την Ολλανδία λαμβάνονται μέτρα για τον υπερτουρισµό και τις επιπτώσεις του. Η Βενετία είναι ο πρώτος δημοφιλής τουριστικός προορισμός που εισήγαγε εισιτήριο για ολόκληρη την πόλη, που κυμαίνεται από 3 έως 10 ευρώ. Παρά τις διαδοχικές επεμβάσεις των τοπικών Αρχών, βέβαια, το αντιτουριστικό ρεύμα φουντώνει. Η Σεβίλλη, µε 700.000 κατοίκους, που υποδέχεται 3 εκατ. τουρίστες ετησίως, εξετάζει τη χρέωση για τα μεγάλα αξιοθέατα. Στη Φλωρεντία, που επίσης υποφέρει εδώ και καιρό από παρόμοια προβλήματα τα οποία οδήγησαν στη μαζική έξοδο των ντόπιων, το Δημοτικό Συμβούλιο απαγόρευσε τον περασμένο Οκτώβριο τις βραχυπρόθεσμες μισθώσεις στο ιστορικό κέντρο. Στο ίδιο πνεύμα, το Παρίσι έχει σχεδόν τριπλασιάσει τους τουριστικούς φόρους του, ανάλογα µε την περιοχή και τον τύπο καταλύματος. Στο Αμστερνταμ μειώθηκε ο αριθμός των αδειοδοτηµένων χώρων «Βed and Βreakfast» (B&B) κατά 30%, ψηφίστηκε το κλείσιμο ενός τερματικού σταθμού κρουαζιέρας στο κέντρο της πόλης και δοκιμάζονται σκληρότερα μέτρα αδειοδότησης για τις επιχειρήσεις.

Πονοκέφαλος η λειψυδρία, η διαχείριση σκουπιδιών και η στάθμευση

Κρατώντας νεροπίστολα άρχισαν να βρέχουν τους τουρίστες, οι οποίοι έτρωγαν σε εστιατόρια σε κεντρικά σημεία της Βαρκελώνης: αυτό είναι το τελευταίο επεισόδιο στο όλο και εντονότερο κίνημα κατά του υπερτουρισμού. Για τους ίδιους λόγους, πριν από μερικές εβδομάδες κάτοικοι της Τενερίφης έφτασαν μέχρι την απεργία πείνας, διαμαρτυρόμενοι παράλληλα για τα απλησίαστα ενοίκια που έχουν αναγκάσει κάποιους εξ αυτών να μετακομίσουν σε… σπηλιές.

Πόσο απέχουν, όμως, αυτές οι εικόνες από την ελληνική πραγματικότητα; Δυστυχώς, όχι πολύ. Αλλωστε, όπως καταγγέλλουν φορείς και κάτοικοι, μέχρι και μία απλή οικοδομική άδεια έχει πλέον καταστεί είδος παρεμπορίου σε νησιά όπως η Μύκονος, με τα μαγικά χαρτάκια της πολεοδομίας να αγοράζονται «προληπτικά» και να πωλούνται εν συνεχεία στους ενδιαφερόμενους στη μαύρη αγορά.

Σαντορίνη

Πόσο μπορεί να αντέξει ο τουριστικός μύθος της Σαντορίνης; Εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα, απαντούν από τη δημοτική Αρχή, όχι για πολύ. Δύο αριθμοί περιγράφουν την κατάσταση: το 2012 το νησί είχε υποδεχθεί 1,7 εκατ. επισκέπτες. Το 2023 ο αριθμός αυτός διπλασιάστηκε. Οπως εξηγεί στα «ΝΕΑ» η πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Θήρας και πρόεδρος της Τουριστικής Επιτροπής Γεωργία Νομικού, «τα ελληνικά νησιά υποφέρουν από την υπερβολική και ανεξέλεγκτη δόμηση και την ασύδοτη “ανάπτυξη”».

Η Σαντορίνη, προσθέτει, φέτος πρέπει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της μη τήρησης του berth allocation, του προγράμματος προσέγγισης των κρουαζιερόπλοιων και της χρονοκατανομής τους, το οποίο είχε εγκαταλειφθεί. «Επειδή τα δρομολόγια των κρουαζιερών προγραμματίζονται δύο έτη πριν, βρεθήκαμε να αντιμετωπίζουμε 50 πολύ δύσκολες ημέρες που οι επισκέπτες της κρουαζιέρας θα ξεπεράσουν το όριο των 8.000 ημερησίως. Το 2025 το berth allocation θα τηρηθεί κανονικά εκ μέρους του δήμου».

Την ίδια στιγμή, γίνεται αγώνας για την επάρκεια του αφαλατωμένου νερού στο δίκτυο. «Φέτος λειτούργησε το νέο εργοστάσιο αφαλάτωσης στην Αγία Παρασκευή Βόθωνα και έχουμε επιπλέον 10.000 κυβικά αφαλατωμένου νερού ημερησίως. Επιπλέον, δύο νέες αφαλατώσεις σε Εμπορείο, Οία και Φηρά έδωσαν επαύξηση στο δίκτυο. Το καλοκαίρι θα υπάρξει επάρκεια νερού λόγω της νέας παραγωγής και πιστεύουμε ότι δεν θα έχουμε τα προβλήματα που υπήρχαν πέρυσι και πρόπερσι. Ομως η κατανάλωση αυξάνεται ολοένα και περισσότερο, παρατηρήσαμε αύξηση 28% τον Απρίλιο και 31% τον Μάιο κυρίως λόγω της δημιουργίας νέων ξενοδοχειακών μονάδων», περιγράφει και διερωτάται: «Μέχρι πού θα φτάσει αυτό;».

Σέριφος

Από την πρόσφατη πυρκαγιά που έπληξε τη Σέριφο καταστροφές υπέστη και το δίκτυο υδροδότησης. «Καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό για ένα νησί όπως το δικό μας, λαμβάνοντας υπόψη και ότι διανύουμε την πέμπτη χρονιά που η λειψυδρία δημιουργεί τεράστια προβλήματα», σημειώνει ο δήμαρχος Σερίφου Κωνσταντίνος Ρεβίνθης. Το πιο ρεαλιστικό σενάριο με αυτά τα δεδομένα, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι οι προγραμματισμένες διακοπές νερού. «Προτιμώ να είμαστε ξεκάθαροι με τους επισκέπτες. Το νησί έχει πρόβλημα με το νερό», ξεκαθαρίζει, προσθέτοντας πως ευελπιστεί το επόμενο καλοκαίρι να έχει λυθεί καθώς ένα έργο αφαλάτωσης βρίσκεται σε στάδιο αδειοδότησης.

Στο μεταξύ, και στη Σέριφο η υπερδόμηση έχει αλλοιώσει το φυσικό τοπίο. «Ο οικισμός Λιβαδάκια είναι πλέον αγνώριστος. Πριν από 20 χρόνια είχε μόλις πέντε σπίτια. Σήμερα είναι ζήτημα εάν έχει πέντε οικόπεδα. Θα πρέπει να μπουν όρια, να μην αφήσουμε να γίνει αυτή η κατάσταση ανεξέλεγκτη».

Φολέγανδρος

Στα όριά της βρίσκεται η Φολέγανδρος, με τον δήμαρχο Κυριάκο Μαρινάκη να επισημαίνει πως υπολείπονται σε υποδομές, κυρίως ύδρευσης και αποχέτευσης. «Το σημαντικότερο πρόβλημα που καλούμαστε να διαχειριστούμε είναι αυτό της διαχείρισης των σκουπιδιών. Ο ΧΥΤΑ που είναι σχεδιασμένος να αντέξει περίπου 70 χρόνια, βλέπουμε ότι γεμίζει πολύ γρήγορα», σημειώνει, προσθέτοντας πως και το 40χρονο δίκτυο ηλεκτροδότησης έχει κορεστεί.

«Το οδικό δίκτυο είναι 17 χιλιόμετρα, χρειάζεται κάποιος 14 λεπτά να φτάσει από τη μία άκρη στην άλλη. Οπως γίνεται αντιληπτό, με 5.500 ανθρώπους – επισκέπτες και ντόπιους – ημερησίως τους καλοκαιρινούς μήνες αρχίζει να δημιουργείται θέμα με τους χώρους στάθμευσης. Στόχος μας είναι να έχουμε τουρισμό που συμβαδίζει με τη φυσιογνωμία και τις δυνατότητες του νησιού. Γι’ αυτό και θέλουμε να επικεντρωθούμε στα μονοπάτια», συμπληρώνει ο Κυριάκος Μαρινάκης.

Νάξος

Κυκλοφοριακό αντιμετωπίζει, όμως, και η Νάξος. «Οταν μιλάμε για τον υπερτουρισμό, δεν μπορούμε να βάζουμε όλα τα νησιά στο ίδιο τσουβάλι. Η Νάξος έχει υδάτινους πόρους ενώ και η ηλεκτροδότηση γίνεται μέσω του υποθαλάσσιου αγωγού ρεύματος. Εκεί που έχουμε ζήτημα είναι στο κυκλοφοριακό – από τη Χώρα μέχρι τον Αγιο Προκόπιο -, και αυτό οφείλεται στο λιμάνι. Εάν δεν μετακομίσει το λιμάνι από τη Χώρα, κάτι που δεν απαιτεί κανένα φαραωνικό έργο, δεν θα βελτιωθεί η κατάσταση», λέει ο δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δημήτρης Λιανός.

Την ίδια στιγμή και στο μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων διαπιστώνονται φαινόμενα άναρχης δόμησης στα παραλιακά σημεία του νησιού, όπου χτίζονται διάσπαρτα κατοικίες και βίλες.