Οι κοινωνικές ανισότητες και οι συνέπειές τους, η φτώχεια και ο πλούτος, η διαρκής και ανειρήνευτη αντίθεση μεταξύ τους και οι απειλές που αντιπροσωπεύει για τις ανθρώπινες κοινωνίες, μπορεί να ήρθαν ξανά στη δημοσιότητα με αφορμή το πρόσφατο Νομπέλ Οικονομίας, είναι όμως ένα στοιχείο το οποίο κυριαρχεί σε αυτές από τη γέννησή τους. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να ισχυριστούμε πως ουσιαστικά αποτελεί την κινητήριο δύναμη της εξέλιξής τους και των μεγάλων ανατροπών που έχουν συντελεστεί κατά τη διάρκεια των αιώνων – ακόμη και των πολέμων, που μοιάζουν να έχουν επιστρέψει στην εποχή μας ως βασικό μέσο επίλυσης διαφορών.

«Η ανισορροπία μεταξύ πλουσίων και φτωχών αποτελεί την παλαιότερη και πιο θανάσιμη ασθένεια όλων των δημοκρατιών», έγραφε ο Πλούταρχος πριν από σχεδόν δύο χιλιετίες. «Σε μια πολιτεία η οποία επιθυμεί να σωθεί από τη μεγαλύτερη από όλες τις πληγές, δεν πρέπει να υφίσταται μεταξύ των πολιτών ούτε ακραία φτώχεια ούτε όμως και υπερβολικός πλούτος, γιατί και τα δύο μπορούν να αποτελέσουν πηγές μεγάλου κακού», σημείωνε ο Πλάτωνας, κοντά τέσσερις αιώνες νωρίτερα.

Σήμερα, στο φόντο της όξυνσης των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, ολοένα περισσότεροι συμφωνούν ότι μαζί τους εντείνονται και οι απειλές για την παγκόσμια οικονομία και για τη δημοκρατία. Το αναγνωρίζουν ακόμη και αρκετοί από τους μεγιστάνες του πλούτου – τουλάχιστον οι πιο διορατικοί, οι οποίοι βλέπουν πιο μακριά από τους ισολογισμούς και τα κέρδη της ημέρας ή της χρονιάς – με αποτέλεσμα ορισμένοι να φτάνουν να καλούν τις κυβερνήσεις να τους φορολογήσουν πιο δίκαια.

Τι προτείνουν οι τρεις νομπελίστες

Με βάση τα παραπάνω δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο το σκεπτικό με το οποίο απονεμήθηκε το φετινό Νομπέλ στον Νταρόν Ατζέμογλου, τον Τζέιμς Ρόμπινσον και τον Σάιμον Τζόνσον. Εξάλλου, το βιβλίο των δύο πρώτων με τίτλο «Γιατί Αποτυγχάνουν τα Εθνη» (στα ελληνικά από τις εκδ. Λιβάνη, μτφ. Μαρίας Οικονομίδου), αν και εκδόθηκε το 2012, θεωρείται σταθμός στις μελέτες αναφορικά με τον ρόλο που μπορούν και θα έπρεπε να διαδραματίσουν τα κράτη και οι κυβερνήσεις τους για την αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας και των ανισοτήτων, προτού να είναι πολύ αργά και να έχει περάσει το «σημείο χωρίς επιστροφή».

Σύμφωνα με τον Ατζέμογλου και τον Ρόμπινσον, οι οποίοι μελέτησαν ενδελεχώς τις εξελίξεις σε 175 κράτη επί μισό αιώνα, από το 1960 ως το 2010, το κλειδί βρίσκεται στην ενίσχυση της δημοκρατίας και στη συγκρότηση ισχυρών και λειτουργικών «συμπεριληπτικών θεσμών», που θα κάνουν όσο το δυνατόν περισσότερους να αισθάνονται συμμέτοχοι στην παραγωγή και τη νομή του πλούτου. «Βρισκόμαστε ακόμη σε ένα σημείο στο οποίο είμαστε σε θέση να αναστρέψουμε την εξέλιξη», εκτίμησε ο πρώτος, προειδοποιώντας πάντως ότι εάν δεν αναληφθεί αποφασιστική δράση άμεσα, τότε «η κατάσταση μπορεί να αλλάξει ραγδαία» – φυσικά προς το χειρότερο.

Η εικόνα που μοιάζει να κυριαρχεί, βεβαίως, δεν θα πρέπει να τους κάνει ιδιαίτερα αισιόδοξους, παρά τη βράβευσή τους. Κι αυτό διότι όχι μόνο πληθαίνουν τα κράτη που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν δημοκρατίες και τα καθεστώτα τους «αποφασίζουν και διατάζουν» (και) για την κατανομή του πλούτου, εμφανίζονται ολοένα περισσότερες ρωγμές και σε εκείνα τα οποία θεωρούνταν προπύργια. Συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και της ΕΕ, όπου θα είναι κανείς τουλάχιστον αφελής εάν ισχυριστεί πως η δημοκρατία βρίσκεται σήμερα στα καλύτερά της…

Ανισότητες μεταξύ πλουσίων και φτωχών

Κι εδώ, κάθε προσπάθεια να αμφισβητηθεί η εικόνα που παρουσιάζει – και, όπως όλα δείχνουν, θα συνεχίσει να παρουσιάζει – ο κόσμος μας είναι προφανές ότι θα πέσει στο κενό. Οι «πατρίκιοι», στην κορυφή της πυραμίδας, έχουν στην κατοχή τους ένα τρομακτικά δυσανάλογο μερίδιο του παγκόσμιου πλούτου, ενώ οι «πληβείοι», που απαρτίζουν τη βάση της, καρπώνονται πολύ λιγότερα, με αποτέλεσμα εκατοντάδες εκατομμύρια να πεινούν, να διψούν και να πεθαίνουν καθημερινά.

  • Το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει, σύμφωνα με το ΔΝΤ, το 38% του συνολικού πλούτου, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για το πλουσιότερο 10% ανέρχεται στο 76%. Την ίδια στιγμή, στο φτωχότερο 50% αναλογεί μόλις το 2% του πλούτου.
  • 3,7 δισ. άνθρωποι, ήτοι περίπου το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού, είναι αναγκασμένοι να καλύπτουν τις ανάγκες τους με λιγότερα από 6,85 δολάρια ημερησίως. Εξ αυτών, τα 1,15 δισ. διαθέτουν μόλις 3,65 δολάρια και τα 700 εκατ. λιγότερα από 2,15 δολάρια.
  • 21.300 άνθρωποι υπολογίζεται, σύμφωνα με τα στοιχεία της Oxfam, ότι πεθαίνουν καθημερινά σε όλο τον κόσμο εξαιτίας της φτώχειας, κάτι που μεταφράζεται σε μία χαμένη ζωή ανά 4 δευτερόλεπτα.

Ανισότητα απέναντι στην κλιματική κρίση

Οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει εδώ και πολλά χρόνια για τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής κρίσης και του αποκαλούμενου «φαινομένου του θερμοκηπίου», τις οποίες ολοένα και περισσότεροι αρχίζουν να συνειδητοποιούν με βάση την εμπειρία τους. Το σίγουρο, σε κάθε περίπτωση, είναι πως τα ακραία καιρικά φαινόμενα, που μπορεί να συνεπάγονται τόσο ξηρασίες όσο και πλημμύρες, χιονοθύελλες αλλά και καύσωνες διαρκείας, καθώς και τυφώνες, απειλούν πολύ περισσότερο τους φτωχούς σε κάθε χώρα και γωνιά του πλανήτη.

  • 231.000 άνθρωποι είναι πιθανό να χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο μέχρι το 2030 στις φτωχότερες χώρες του πλανήτη εξαιτίας της κλιματικής κρίσης.
  • 200 εκατ. άνθρωποι είναι πιθανό να αναγκαστούν να μεταναστεύσουν ως το 2050, είτε εντός των χωρών τους είτε εκτός συνόρων, εξαιτίας των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης και της υπερθέρμανσης του πλανήτη.
  • 10% είναι, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, το ποσοστό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που αντιστοιχεί στις 74 πιο φτωχές χώρες του πλανήτη, ο πληθυσμός τους όμως αντιμετωπίζει τους μεγαλύτερους κινδύνους από την κλιματική αλλαγή.

Ανισότητες με βάση φύλο και καταγωγή

Είναι κοινό μυστικό και επαρκώς στοιχειοθετημένο από δεκάδες μελέτες και διεθνείς οργανισμούς ότι οι ανισότητες με βάση το φύλο, την καταγωγή και το χρώμα του δέρματος είναι έντονες και επιμένουν, παρά τις προσπάθειες που – θεωρητικά τουλάχιστον – καταβάλλονται από κυβερνήσεις και φορείς. Κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα πως πρόκειται για ένα δομικό στοιχείο των σύγχρονων κοινωνιών, το οποίο έχει σοβαρές ρίζες τόσο στις κοινωνίες όσο και στην αποκαλούμενη αγορά εργασίας.

  • 15 δολάρια πλούτου αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο σε κάθε νοικοκυριό μαύρων στις ΗΠΑ για κάθε 100 δολάρια σε εκείνα των λευκών, με βάση τα στοιχεία του 2022.
  • 252 άνδρες κατέχουν περισσότερο πλούτο από το ένα δισ. γυναίκες και κορίτσια που κατοικούν στις χώρες της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής.
  • 13% λιγότερο κατά μέσο όρο αμείβονται οι γυναίκες εργαζόμενες στα κράτη-μέλη της ΕΕ σε σύγκριση με τους άνδρες, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο γεγονός ότι η παρουσία τους είναι δυσανάλογα μεγάλη στα πιο «υποβαθμισμένα» μισθολογικά επαγγέλματα.

Ο COVID-19 επιδείνωσε τις ανισότητες

Οι ειδικοί συμφωνούν ότι η περίοδος του COVID-19 και οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκειά της επιδείνωσαν τις κοινωνικές ανισότητες στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Είναι ενδεικτικό ότι από τις αρχές του 2020 μέχρι το τέλος του 2021 οι περιουσίες των δέκα πλουσιότερων ανθρώπων στον πλανήτη σχεδόν διπλασιάστηκαν, ενώ την ίδια στιγμή το 99% του πληθυσμού «στριμώχτηκε» οικονομικά. Με βάση τους υπολογισμούς του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, τα δύο τρίτα του πλούτου που «παράχθηκε» μετά την εκδήλωση της πανδημίας βρέθηκε στα χέρια του 1% όσων βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας.

Ταυτόχρονα, η τραυματική αυτή διετία ανέδειξε το γεγονός ότι όσο πιο φτωχός είναι κανείς τόσο πιο ευάλωτος εμφανίζεται απέναντι σε τέτοιου είδους φαινόμενα. Δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, ότι με την εκδήλωση της πανδημίας ο κίνδυνος αναπηρίας ή μόνιμων βλαβών στην υγεία ήταν κατά 20% μεγαλύτερος για το πιο φτωχό 20% του πληθυσμού της ΕΕ σε σύγκριση με το πλουσιότερο 20%, ενώ όσοι ανήκαν στην πρώτη κατηγορία είχαν 5,4 φορές περισσότερες πιθανότητες σε σύγκριση με εκείνους της δεύτερης να δουν να μην καλύπτεται μια στοιχειώδης ανάγκη τους σε επίπεδο παροχών υγείας.