Η κρυμμένη ψυχική ομορφιά των ανθρώπων.
Η ανάδειξή της ίσως είναι ένα από τα θέματα της εποχής μας, αυτό που μπορεί να αλλάξει τη ζοφερή κατάσταση που διαμορφώνεται γύρω μας.
Ο παιδοψυχίατρος και υπαρξιακός συστημικός ψυχοθεραπευτής Δημήτρης Καραγιάννης έχει γνώση όλων των δυστοπικών συνθηκών που επικρατούν, αλλά αναζητά τις βαθιές ρίζες που είχε στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία η φράση του Σωκράτη «ουδείς εκών κακός» και τη φέρνει στο σήμερα και στα πολλά διαφορετικά στρώματα αυτού που αποκαλούμε «εαυτός».
Οπως εξηγεί, «η αναζήτηση και ανάδειξη του πυρήνα ψυχικής ομορφιάς δεν αποτελούν ηθική επιταγή, αλλά επιθυμία για νοηματοδότηση της προσωπικής ζωής».
Ο προβληματισμός σε αυτό το βιβλίο αφορά το πώς θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε την κρυμμένη ψυχική ομορφιά και να την κάνουμε τρόπο ζωής. Μέσα σε έναν κόσμο που έχει κάνει καραμέλα την, πάση θυσία, «θετικότητα» και τα λόγια των κάθε λογής life coaches, εσείς αναφέρεστε σε κάτι εντελώς διαφορετικό.
Μοιάζει παράδοξο, αλλά η «θετικότητα» δημιουργεί τελικά φοβίες, καθώς εκείνος που τη στηρίζει προσπαθεί να αποφύγει την αναμέτρηση με την αλήθεια, γιατί δεν την αντέχει. Η «θετικότητα» εκφράζει και την επιθυμία εκείνου που την προτείνει να απαλλαγεί από την ευθύνη να μοιραστεί τη δυσκολία του άλλου: Don’t worry, be happy. Η θετικότητα είναι χαρακτηριστικό της επιφανειακής ψυχολογίας.
Οι ψευδείς εαυτοί αναζητούν στήριξη στην επιφανειακή ψυχολογία που δεν αγγίζει ουσιαστικά τα ερωτήματα της ύπαρξης, αλλά τους υπόσχεται ότι με κάποιες ασκήσεις χαλάρωσης ή με επιφανειακά βιβλία αυτοβοήθειας, σε επτά ή δέκα βήματα, θα βρουν τον εαυτό τους, θα απαλλαγούν από επώδυνα συμπτώματα ή από καταστροφικές εξαρτήσεις. Η ψυχολογική θεώρηση που μένει στην επιφάνεια αποτελεί ενισχυτικό παράγοντα του ψευδούς εαυτού. Προσφέρει δικαιολογίες και άλλοθι και λειτουργεί ως ένα άλλο ηρεμιστικό που αποκοιμίζει την ύπαρξη.
Η αυθεντική αναζήτηση της ψυχικής ομορφιάς είναι μια απαιτητική διεργασία που απαιτεί την αναμέτρηση με τον σκοτεινό εαυτό, συνειδητό και ασυνείδητο. Ταυτόχρονα δεν αποτελεί μια θεωρητική άποψη, αλλά έναν εμβολιασμό της προσωπικής καθημερινότητας με την απόφαση η ζωή να μην είναι μια κουραστική ρουτίνα που θα αναζητά μόνο τις διακοπές, αλλά μια ευχαριστιακή βίωση της κάθε στιγμής.
Την εποχή του Φρόιντ η σεξουαλικότητα ήταν καταπιεσμένη. Σήμερα το σεξ έχει γίνει είδος ευρείας κατανάλωσης. Πώς έχει επηρεάσει αυτό την ερωτική επιθυμία;
Ο Φρόιντ, στη Βιέννη εκείνης της εποχής, έθετε κατηγορηματικά την άποψη ότι ο πολιτισμός παράγει τις νευρώσεις, καθώς αναγκάζει σε απώθηση τα σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα. Σήμερα, στον 21ο αιώνα, η κοινωνία δεν διώκει τη σεξουαλικότητα, αλλά αντίθετα την προωθεί με όλα τα διαθέσιμα μέσα. Το σεξ έχει γίνει είδος ευρείας κατανάλωσης.
Οι σημερινοί νέοι όμως προτιμούν την τεμπέλικη οθόνη τους από το κόστος της προσωπικής συνεύρεσης, ακόμη και εκείνης που μοιάζει δίχως κόστος: απρόσωπες σχέσεις που οδηγούν στην αποξένωση του ανθρώπου από τον βαθύτερο εαυτό του.
Οταν το σεξ γίνεται είδος ευρείας κατανάλωσης, οπωσδήποτε επηρεάζεται η ερωτική επιθυμία. Ο εθισμός σε μια ικανοποίηση της σεξουαλικής ανάγκης απλώς για εκτόνωση, χωρίς στην ουσία να προϋποθέτει την ολόπλευρη ψυχοσυναισθηματική συμμετοχή του άλλου προσώπου, ευτελίζει την ερωτική επιθυμία. Ο έρωτας εκπίπτει σε σεξ χωρίς το ρίσκο της αυθεντικής συνάντησης των προσώπων, άρα χάνει την ολότητά του.
Συχνά στο γραφείο του ειδικού έρχονται νέα ζευγάρια που δεν απολαμβάνουν τον έρωτα. Εύκολα παραιτούνται από την ευθύνη να δημιουργήσουν την αγαπητική ερωτική συνθήκη.
Μοιάζει να ζούμε σε μια εποχή ισοπέδωσης, όπου μέσα σε μια καταιγίδα πληροφοριών επί 24ώρου βάσεως – από πολέμους έως ερωτικά σκάνδαλα – τίποτα δεν δείχνει ουσιαστικά σημαντικό. Αυτή η έλλειψη διάκρισης πώς επιδρά συναισθηματικά;
Ενα από τα σημαντικά στοιχεία της σοφίας είναι η διάκριση. Πρόκειται για την ικανότητα να μπορεί κάποιος να αφουγκράζεται τη στιγμή, τα γεγονότα, τους άλλους, τον εαυτό του. Στη συνέχεια, να επεξεργάζεται, να μεταβολίζει και να αντιδρά ανάλογα. Ζούμε στην εποχή των γρήγορων ρυθμών, συνεχώς δεχόμαστε άπειρες πληροφορίες, κυρίως αρνητικές, τις οποίες δεν επεξεργαζόμαστε. Παρατηρείται επίσης μια σύγχυση. Συγχέουμε την πληροφόρηση με την εσωτερική διεργασία. Ομως, χωρίς επεξεργασία, η πληροφορία και η εμπειρία δεν αξιοποιούνται.
Χαρακτηρίζετε τον ναρκισσισμό ως την «πανδημία της εποχής μας». Τι παραπάνω μπορούμε να πούμε γι’ αυτό;
Ο ναρκισσισμός είναι όντως η πανδημία της εποχής. Ενας ναρκισσισμός που ξεκινά από τη νηπιακή ηλικία, όπου το παιδί εκπαιδεύεται για να γίνει ένα υποκείμενο απόλυτα εγωκεντρικό, ελάχιστα κοινωνικοποιημένο, δομημένο αυτιστικά, που ζητά επιτακτικά την κάλυψη των αναγκών του, δίχως να γνωρίζει την ευλογία τού να λέει «παρακαλώ» και «ευχαριστώ».
Ο μεταμοντέρνος πολιτισμός εξελίσσεται σε ηδονοβλεπτικό. Σαν όλα να διαδραματίζονται στην εικόνα. Οι άνθρωποι, οι σχέσεις, οι προσωπικοί στόχοι χάνουν την πραγματική τους διάσταση και μεταβάλλονται σε εικόνες. Εικόνες προς κατανάλωση.
Το πρότυπο ομορφιάς που προωθείται διά μέσου των ψηφιακών φίλτρων του Instagram και του TikTok αποτελεί μια οπτική χειραγώγηση, σε βαθμό που δεν είναι δυνατή η διάκριση για το τι είναι πραγματικό και τι όχι. Δημιουργούνται μη ρεαλιστικές φαντασιώσεις. Οι προσωπικές σχέσεις έχουν συρρικνωθεί δραματικά, αφού απαιτούν χρόνο και προσωπική μετοχή. Τείνουν να αντικατασταθούν σχεδόν από ηλεκτρονικές μορφές επικοινωνίας. Η ζωή των νέων ανθρώπων σήμερα είναι κυριολεκτικά μέσα σε μια οθόνη.
Ο κατακερματισμός και η απουσία δέσμευσης του ατόμου ενθαρρύνονται συστηματικά από την α-κοινωνία. Στα πλαίσια μιας εκτεταμένης έρευνας, σημαντικό ποσοστό νέων 20-35 ετών, στην Κίνα και όχι μόνο, έχει υιοθετήσει μια στάση στην προσωπική ζωή που ονομάζεται «τέσσερα όχι»: Κανένα ενδιαφέρον για φλερτ. Για γάμο. Για αγορά σπιτιού. Για απόκτηση παιδιού. Κανένα ενδιαφέρον για τους άλλους. Ατομικότητες που έπειτα από κάποιες απογοητεύσεις στις ανθρώπινες σχέσεις κλείνονται στον εαυτό τους. Ο άνθρωπος της σύγχρονης α-κοινωνίας ζει στον κόσμο του, ο καθένας για τον εαυτό του. Η πιο σκληρή μοναξιά είναι η μοναξιά μέσα στην πολύβουη α-κοινωνία. Είναι η κατεξοχήν μοναξιά.
Η διάσταση του ιδιωτικού έχει καταλάβει όλον τον χώρο και δεν υπάρχει χώρος για τους άλλους, για το κοινωνικό, το συλλογικό. Η έλλειψη νοήματος οδηγεί στον μηδενισμό, που είναι συνέπεια του ατομοκεντρισμού. Η ατομικότητα είναι το συνώνυμο της θνητότητας.
Αν αφεθούμε στο κυρίαρχο αφήγημα, θα βυθιστούμε στην καταστροφολογία. Μήπως χρειάζεται να φτιάξουμε έναν νέο τρόπο κατανόησης αυτού που μας κάνει ανθρώπους;
Πώς δεν θα καταστροφολογήσουμε απέναντι στη νέα εποχή; Είναι εκ των πραγμάτων το πλαίσιο που θα ζήσουμε εμείς και τα παιδιά μας. Πώς μπορούμε να την εμπλουτίσουμε με διαχρονικές αξίες που να είναι βαφτισμένες στο παρελθόν, αλλά να αποτελούν κλειδιά ζωής και για το παρόν και για το μέλλον;
Απαιτείται και αναζητείται μια επαναστατική στάση που δεν θα ταυτίζεται με τα δοσμένα του παρελθόντος, αλλά θα αξιοποιεί την εμπειρία της ανθρώπινης ιστορίας. Μια επαναστατική αντίσταση στο «πολιτικά ορθό» του παρόντος και στους αλγόριθμους του μέλλοντος. Απαιτείται, δηλαδή, να δημιουργήσουμε έναν διαφορετικό αλγόριθμο κατανόησης της ανθρώπινης φύσης, υπεράσπισης της ανθρώπινης ομορφιάς και αναζήτησης του επέκεινα.
Εχουμε να αναδείξουμε όλα όσα ήταν σημαντικά για την ανθρώπινη ζωή, με τα οποία θα εμβολιάσουμε τον άνθρωπο της ψηφιακότητας. Δεν μπορούσαν οι προηγούμενες γενιές να φανταστούν τον σύγχρονο τρόπο ύπαρξης και εμείς δεν μπορούμε να φανταστούμε τον τρόπο ζωής των επόμενων γενιών. Επομένως η δόμηση του νέου πολιτισμού έχει ένα στοιχείο αβεβαιότητας, ανασφάλειας και αποσταθεροποίησης. Ζητούμενο η αναζήτηση νέων δυνατών και αυθεντικών βιωμάτων. Εχουμε να αξιοποιήσουμε τις βεβαιότητες από τα πανανθρώπινα βιώματα που έχουν αντέξει μέσα στους αιώνες.
Φόβος, ενοχές, ντροπή – συναισθήματα που διέπουν αυτό που αποκαλείτε σκοτεινό εαυτό. Μπορούμε να τα προσεγγίσουμε δημιουργικά για να αναδείξουμε την κρυμμένη ψυχική ομορφιά;
Είναι καιρός να δούμε πόσο σημαντικά είναι τα συναισθήματα του φόβου, της ενοχής και της ντροπής. Εκείνος που δεν βιώνει το ευγενικό συναίσθημα της ντροπής μήπως έπαψε να αναγνωρίζει τα λάθη του; Μήπως έπαψε να αναλαμβάνει ευθύνη ως γνήσιο μέλος της κοινωνίας ακόμα και για λάθη των άλλων; Εκείνος που δεν βιώνει φόβο μήπως έχει χάσει την επαφή με την πραγματικότητα και δεν αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο;
Συνεπώς, είναι σημαντικό να διερευνήσουμε αν το συναίσθημα είναι ανάλογο της περίστασης. Διαφέρει ο φόβος από τη φοβία, η ντροπή γίνεται κλείσιμο όταν εγκλωβίζεται στα τραύματα του παρελθόντος.
Το άγγιγμα του εσωτερικού πυρήνα φωτίζει την ύπαρξη. Προσφέρει νόημα ακόμα και στον σκοτεινό εαυτό, κατά τρόπο που να μην είναι φυλακισμένος στα κάτεργα της ατομικής επιβίωσης, αλλά να μπορεί να αξιοποιεί την ορμή του στη διεκδίκηση μιας ζωής με νόημα.
Αυθεντικός εαυτός είναι ο επεξεργασμένος εαυτός. Αυτός που έχει δει τα σκοτάδια του, αλλά δεν ορίζεται από αυτά. Δεν έχει τερματίσει την αναμέτρηση με τον σκοτεινό εαυτό, όμως στοχεύει όχι μόνο να μην ταυτιστεί μαζί του, αλλά και να τον εξανθρωπίσει.
Ο αυθεντικός εαυτός δεν είναι ανέγγιχτος από τη φθορά, από την επιθετικότητα, από την κακία των άλλων προς αυτόν, αλλά και από τη δική του κακία προς τους άλλους. Θυμώνει. Λυπάται. Φοβάται. Αγωνιά. Ομως για λόγους σημαντικούς που αντιστοιχούν με αυτά τα συναισθήματα. Και νιώθει, δίχως να παθαίνει. Δίχως να ταυτίζεται μαζί τους.
