Ο φοιτητής της Καλών Τεχνών Γιάννης Καΐλης, ο οποίος έγραψε τα συνθήματα «Έξω οι ΗΠΑ», «Έξω το ΝΑΤΟ» στις πύλες του Πολυτεχνείου που έριξε το τανκ ΑΜΧ-30, βρέθηκε νεκρός σε ένα οικόπεδο της οδού Βαλτετσίου στα Εξάρχεια στις 22 Φεβρουαρίου 1974.

Βασανίστηκε και μαρτύρησε στα χέρια της ασφάλειας, αν και η επίσημη εκδοχή μιλούσε για αυτοκτονία. Μια μεγάλη μερίδα καλλιτεχνών σώπασε. Πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκαν από τότε για την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, όμως ελάχιστες ήταν εκείνες που αναφέρθηκαν στο επώνυμό του.

«Όταν η τέχνη είναι απολιτική, σημαίνει ότι έχει συμμαχήσει με την άρχουσα τάξη» θεωρούσε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ. Κατά ευτυχή τρόπο, σπουδαίοι εικαστικοί καλλιτέχνες, έχοντας για συντροφιά ποιητές όπως o Βασίλης Ρώτας («Εδώ Πολυτεχνείο») και πιστούς υπηρέτες της μουσικής όπως ο Μάνος Λοΐζος («Ο τοίχος είχε την δική του ιστορία»), δεν συνωμότησαν με την ανελευθερία, αποτυπώνοντας μέσω της χαρακτικής, της γλυπτικής, της ζωγραφικής, τα αιματηρά γεγονότα της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου που έμελλαν να σημαδέψουν την ιστορία του τόπου.

«Σε ποιο βαθμό τώρα η τέχνη, πεζογραφία, ποίηση, μουσική και ιδιαίτερη η εικαστική, ζωντανεύει ή αναπαριστά αυτό το γίγνεσθαι που καθώς πορεύεται, πλουτίζεται και αλλάζει πλησιάζοντας όλο και πιο πολύ την Δημοκρατία; Η επίγνωση της σημασίας του Πολυτεχνείου και η αναγωγή στις αξίες του, αποτυπώνεται σε αυτά που έχουν ως τώρα δημιουργήσει οι καλλιτέχνες;», διερωτάται ο αείμνηστος δημοσιογράφος και αρχισυντάκτης των «ΝΕΩΝ», Ηρακλής Τζάθας, στην εκπομπή της ΕΡΤ «Πολυτεχνείο: Εικαστική μαρτυρία» με έτος παραγωγής το 1986.

«Η καλλιτεχνική έκφραση υλοποιεί την δράση στις αναπάντεχες αναλαμπές της. Με αφίσες, με συνθήματα, με χαρακτικά», προσθέτει.

Πολυτεχνείο: «Ο ήρωας μέσα στο πλήθος»

Όπως έχει δείξει η ιστορία, τα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα, οι εξεγέρσεις και επαναστάσεις, ανέκαθεν ενέπνεαν τους καλλιτέχνες: ένας αιώνα νωρίτερα, στις 24 Φεβρουαρίου του 1814, ο Φρανθίσκο Γκόγια έγραψε στο Συμβούλιο Αντιβασιλείας της Ισπανίας για τη «διακαή του επιθυμία να απαθανατίσει με τον χρωστήρα του τις πιο σημαίνουσες και τις πιο ηρωικές πράξεις ή σκηνές της ένδοξης εξέγερσης εναντίον του τυράννου της Ευρώπης», ενώ o καλλιτέχνης Κονσταντίν Γιούον δημιούργησε τον πίνακα «Ο νέος πλανήτης» αποτυπώνοντας το όνειρο των αγωνιστών της Οκτωβριανής Επανάστασης. Σχεδόν πέντε δεκαετίες αργότερα, οι διαδηλώσεις του Μάη του 1968 στο Παρίσι, γέννησαν χιλιάδες πόστερ τα οποία δεκαετίες αργότερα αναβιώνουν σε υπαίθριες αγορές της γαλλικής πρωτεύουσας και σε άρθρα εφημερίδων όπως οι New York Times, οι οποίοι το 2018 δημοσίευσαν ένα κείμενο με τίτλο «Εκτυπώνοντας μια επανάσταση: Τα πόστερ του Μάη του ’68». Στη χώρα μας, οι καλλιτέχνες με τα πινέλα, τα χέρια και την πνευματική τους δίψα κατάφεραν να καταγράψουν τα ηρωικά κορμιά των φοιτητών και φοιτητριών του Πολυτεχνείου που αγωνίστηκαν για την ύψιστη αξία: την ελευθερία από τους τυράννους.

«Ο ήρωας μέσα στο πλήθος είναι ένα ορόσημο. Είναι ένα σύμβολο ουσιαστικά ζωντανό. Κάπου μέσα μας είναι αυτός ο ήρωας διαρκώς. Αυτό είναι που μας άφησε το Πολυτεχνείο, και δεν ξέρω γιατί και ποιες σκοπιμότητες δεν μας βοηθούν να το θυμόμαστε επαρκώς(…) Όταν είχα εκθέσει αυτά τα έργα, έλεγα πως η παρουσία του ήρωα είναι σαν τον άγιο που μαρτύρησε για την πίστη του και εξακολουθεί να εμπνέει τους άλλους. Είναι λοιπόν, ένας άγιος ήρωας», ανέφερε ο ζωγράφος Μάριος Βατζιάς σε συνέντευξη του στην ΕΡΤ το 1986, δημιουργός του εμβληματικού έργου «Η παρουσία του ήρωα».

Ο άνθρωπος που ξεχνάει την ιστορία, ξεχνάει και τα διδάγματα της, είπε κάποτε ο Γιάννης Γεωργακάκης, μέλος της συντονιστικής επιτροπής του Πολυτεχνείου το 1973.

Και η τέχνη από τα γεννοφάσκια της εξυπηρετεί έναν σκοπό: να καταγράψει για να προστατεύσει τη μνήμη.

Στις 20 Νοεμβρίου 1973, ο χαράκτης Τάσσος αρχίζει να χαράζει σε ξύλο την σύνθεση «17 Νοέμβρη 1973», εμπνευσμένη από τη βυζαντινή τέχνη

Κωνσταντίνος Μαλάμος | «Πρώτη Επέτειος» | Μεταξοτυπία σε χαρτί, 98 x 69 εκ. | Εθνική Πινακοθήκη

Μάριος Βατζιάς | «Η παρουσία του ήρωα»

Ο γλύπτης Μέμος Μακρής (1913-1993) τέσσερα χρόνια μετά την Εξέγερση, φιλοτέχνησε το χάλκινο κεφάλι του Νίκου Σβορώνου, που βρίσκεται στην είσοδο του Πολυτεχνείου και συμβολίζει τον αγώνα των φοιτητών και φοιτητριών.

Η Νίκη Καραγάτση φιλοτεχνεί το «Πολυτεχνείο» ενώ στα αριστερά του καμβά αναγράφεται με λευκή μπογιά: «16 Νοεμβρίου 1973 οι φοιτηταί καίνε τη σημαία της 21 Απριλίου μπροστά στο Πολυτεχνείο»

Βάσω Κατράκη | «Μνήμη ΙΙ – Κατάθεση Στεφάνου» (1986)