Αναζήτηση
Η πεποίθηση ότι η Μαύρη Πανώλη προκλήθηκε από ένα αστρολογικό φαινόμενο βασίζεται στη μεσαιωνική κοσμολογία και ιατρική, που συχνά συσχέτιζε τις ασθένειες με τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων.
Την εποχή εκείνη, η αστρολογία δεν ήταν απλώς ένας τομέας πρόβλεψης της τύχης, αλλά θεωρούνταν κλάδος της επιστήμης, συνδεδεμένος στενά με την ιατρική.
Πολλοί λόγιοι πίστευαν ότι οι μεγάλες πλανητικές σύνοδοι μπορούσαν να επηρεάσουν την ανθρώπινη υγεία μέσω αλλαγών στον αέρα και τις «επιρροές» που ασκούσαν στη Γη.
Ο Ιμπν αλ-Χατίμπ, ένας Άραβας λόγιος και γιατρός, ανέφερε ότι πολλοί της εποχής του πίστευαν πως η πανώλη προκλήθηκε από τοξικές αναθυμιάσεις που δημιουργήθηκαν λόγω αυτής της πλανητικής ευθυγράμμισης.
Αυτή η θεωρία ενίσχυε την ιδέα της «μιάσματος», δηλαδή ότι οι ασθένειες προκαλούνται από βρώμικο ή μολυσμένο αέρα, κάτι που παρέμεινε κυρίαρχη ιατρική άποψη για αιώνες.
Γι’ αυτό και οι άνθρωποι προσπαθούσαν να προστατευτούν κρατώντας αρωματικά βότανα, χρησιμοποιώντας μάσκες με ράμφος (όπως αυτές των γιατρών της πανούκλας) και αποφεύγοντας τις κακές οσμές.
Ο Μαύρος Θάνατος
Η καταστροφική θανατηφόρα ασθένεια που είναι γνωστή ως Μαύρος Θάνατος (ή Μαύρη Πανώλη ή Μαύρη Πανούκλα) εξαπλώθηκε στην Ευρώπη τα έτη 1346-53.
Χρονικά και επιστολές της εποχής περιγράφουν τον τρόμο που προκαλούσε η ασθένεια.
Στη Φλωρεντία, ο μεγάλος ποιητής της Αναγέννησης Πετράρχης ήταν βέβαιος ότι όσα συνέβησαν δεν θα γινόταν πιστευτά:
«Ω ευτυχισμένες μεταγενέστερες γενιές, που δεν θα βιώσουν τέτοια αβυσσαλέα θλίψη και θα θεωρήσουν τη μαρτυρία μας ως μύθο».
Ένας Φλωρεντινός χρονογράφος αναφέρει:
Όλοι οι πολίτες δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να μεταφέρουν τα πτώματα για να ταφούν. Σε κάθε εκκλησία έσκαβαν βαθύ λάκκο και έτσι όσοι φτωχοί πέθαιναν κατά τη διάρκεια της νύχτας, τους μάζευαν γρήγορα και τους έριχναν εκεί. Το πρωί, όταν βρισκόταν μεγάλος αριθμός πτωμάτων στο λάκκο, έπαιρναν λίγο χώμα και το φτυάριζαν από πάνω τους- και αργότερα τοποθετούσαν άλλα από πάνω τους και μετά άλλο ένα στρώμα χώματος, όπως ακριβώς φτιάχνει κανείς λαζάνια με στρώσεις ζυμαρικών και τυριού.
Ένα ανώνυμο αγγλικό ποίημα εκφράζει τη φρίκη της επιδημίας:
Χρυσός και αργυρός, τι αξία έχουν;
Όταν ο θάνατος χτυπά την πόρτα,
Οι πλούσιοι και οι φτωχοί γίνονται ένα,
Και κανείς δεν ξεφεύγει της μοίρας.
Τι ήταν η επιδημία;
Ο Μαύρος Θάνατος προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis το οποίο κυκλοφορεί μεταξύ των άγριων τρωκτικών όπου ζουν σε μεγάλους αριθμούς και πυκνότητα.
Μια τέτοια περιοχή ονομάζεται «εστία πανούκλας» .
Η πανούκλα μεταξύ των ανθρώπων εμφανίζεται όταν τα τρωκτικά που ζουν σε ανθρώπινες κατοικίες, συνήθως μαύροι αρουραίοι, μολύνονται.
Συνήθως, χρειάζονται δέκα έως δεκατέσσερις ημέρες προτού η πανούκλα σκοτώσει το μεγαλύτερο μέρος μιας μολυσμένης αποικίας αρουραίων, καθιστώντας δύσκολο για τους μεγάλους αριθμούς ψύλλων να βρουν νέους ξενιστές.
Μετά από τρεις ημέρες αφαγίας, οι πεινασμένοι ψύλλοι αρουραίων στρέφονται κατά των ανθρώπων.
Από το σημείο του τσιμπήματος, η μόλυνση αποστραγγίζεται σε έναν λεμφαδένα που διογκώνεται και σχηματίζει μια επώδυνη φλύκταινα, συχνότερα στη βουβωνική χώρα, στο μηρό, στη μασχάλη ή στο λαιμό.
Εξ ου και η ονομασία βουβωνική πανώλη.
Η μόλυνση και η εξάπλωση
Από τη στιγμή που η πανούκλα εισάγεται σε μια ανθρώπινη κοινότητα, χρειάζονται περίπου είκοσι τρεις ημέρες μέχρι να πεθάνει το πρώτο άτομο.
Η εξάπλωσή της σε άλλες αποικίες αρουραίων και ανθρώπινους πληθυσμούς καθορίζει την επιδημική της δυναμική.
Η αναγνώριση μιας επιδημίας απαιτούσε χρόνο: στην ύπαιθρο, περίπου σαράντα ημέρες, σε μικρές πόλεις έξι έως επτά εβδομάδες, ενώ σε μητροπόλεις με πληθυσμό άνω των 100.000, έως και οκτώ εβδομάδες.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα βακτήρια της πανούκλας διασπείρονταν από τις φυσαλίδες μέσω του αίματος στους πνεύμονες, προκαλώντας μια πιο θανατηφόρα μορφή—την πνευμονική πανούκλα—η οποία μεταδιδόταν από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω μολυσμένων σταγονιδίων από τον βήχα των ασθενών.
Το εμπόριο
Η μυστηριώδης ταχύτητα μετάδοσης του Μαύρου Θανάτου οφείλεται στη δυναμική φάση εκσυγχρονισμού της μεσαιωνικής κοινωνίας, καθώς μετασχηματιζόταν σε πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη.
Οι βιομηχανικές και καπιταλιστικές εξελίξεις, ιδιαίτερα στη βόρεια Ιταλία και τη Φλάνδρα, είχαν προχωρήσει σημαντικά. Νέα, μεγαλύτερα πλοία διέσχιζαν εκτεταμένα εμπορικά δίκτυα, συνδέοντας τη Βενετία, τη Γένοβα, την Κωνσταντινούπολη, την Κριμαία, την Αλεξάνδρεια, το Λονδίνο και τη Μπριζ.
Εκεί, το ιταλικό σύστημα εμπορίου συναντούσε τις ναυτιλιακές γραμμές της Χανσεατικής Λίγκας, με τα μεγάλα πλοία cogs να ενώνουν τις σκανδιναβικές και βαλτικές αγορές.
Αυτό το εκτεταμένο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων, μαζί με ένα πυκνό δίκτυο περιφερειακών συναλλαγών, συνέδεε πληθυσμούς σε όλο τον Παλαιό Κόσμο, διευκολύνοντας τη διάδοση της πανδημίας.
Η αστυκοποίηση του μοντέρνου κόσμου
Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού στην Ευρώπη κατά τον Υψηλό Μεσαίωνα (1050-1300) ξεπέρασε τις δυνατότητες της γεωργικής τεχνολογίας, οδηγώντας σε αποψίλωση δασών και εγκατάσταση οικισμών σε ορεινές περιοχές.
Αυτοί οι οικισμοί εντάχθηκαν σε ένα εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο που συνέδεε τις ακτές με τις πιο απομακρυσμένες περιοχές, διευκολύνοντας τη διάδοση μεταδοτικών ασθενειών.
Καθώς η Ευρώπη προχωρούσε στον εκσυγχρονισμό, εισερχόταν ταυτόχρονα στη «χρυσή εποχή των βακτηρίων», όπου η αυξημένη πυκνότητα πληθυσμού και οι εντατικοποιημένες μεταφορές επιτάχυναν τις επιδημίες, ενώ η κατανόηση και η αντιμετώπισή τους παρέμεναν περιορισμένες.
Η τιμωρία από τον Θεό
Οι περισσότεροι άνθρωποι πίστευαν ότι οι πανούκλες και οι μαζικές ασθένειες αποτελούσαν τιμωρία του Θεού για τις αμαρτίες τους.
Αντιδρούσαν με θρησκευτικές πράξεις μετάνοιας που αποσκοπούσαν στο να μετριάσουν την οργή του Κυρίου ή με παθητικότητα και μοιρολατρία: ήταν αμαρτία να προσπαθεί κανείς να αποφύγει το θέλημα του Θεού.
Η εξόντωση του πληθυσμού της Ευρώπης
Οι ερευνητές συνήθιζαν γενικά να συμφωνούν ότι ο Μαύρος Θάνατος σάρωσε το 20-30% του πληθυσμού της Ευρώπης.
Έργο τέχνης που απεικονίζει μια μητέρα και ένα παιδί να περνούν από ένα σπίτι σε καραντίνα κατά τη διάρκεια επιδημίας πανούκλας στη μεσαιωνική Αγγλία. Ο κόκκινος σταυρός στον τοίχο υποδηλώνει ότι κάποιος στο σπίτι έχει μολυνθεί από την πανούκλα. Η περίοδος καραντίνας θα ήταν τουλάχιστον 40 ημέρες.
Ωστόσο, μέχρι το 1960 υπήρχαν μόνο λίγες μελέτες για τη θνησιμότητα μεταξύ των απλών ανθρώπων, οπότε η βάση για αυτή την εκτίμηση ήταν αδύναμη.
Από το 1960 και μετά, δημοσιεύθηκε μεγάλος αριθμός μελετών θνησιμότητας από διάφορα μέρη της Ευρώπης οι οποίες έκαναν σαφές ότι οι προηγούμενες εκτιμήσεις της πρέπει να διπλασιασθούν.
Μία νέα εποχή
Αυτή η δραματική μείωση του πληθυσμού της Ευρώπης έγινε ένα μόνιμο και χαρακτηριστικό γνώρισμα της κοινωνίας του ύστερου Μεσαίωνα, καθώς οι επόμενες επιδημίες πανώλης σάρωσαν όλες τις τάσεις αύξησης του πληθυσμού.
Αναπόφευκτα είχε τεράστιο αντίκτυπο στην ευρωπαϊκή κοινωνία και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη δυναμική της αλλαγής και της ανάπτυξης από τη μεσαιωνική στην πρώιμη νεότερη περίοδο.
Ως ιστορική καμπή, αλλά και ως τεράστια ανθρώπινη τραγωδία, ο Μαύρος Θάνατος του 1346-53 δεν έχει προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία.
