Ο αιώνας του Κώστα Γαβρά

Μόλις οι τίτλοι έναρξης πέφτουν, η οθόνη γεμίζει με την εικόνα του Γρηγόρη Λαμπράκη να βαδίζει το 1963 στην πρώτη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, κρατώντας στα χέρια του το μαύρο πανό με την επιγραφή «Ελλάς» και το σήμα της ειρήνης ζωγραφισμένο αριστερά και δεξιά του. Τα βήματα του βουλευτή της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς, συνοδεύουν οι στίχοι του τραγουδιού «Σωτήρης Πέτρουλας» του Μίκη Θεοδωράκη με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη. Το δε σπικάζ που εκκινεί στα γαλλικά, εξηγεί αυτή τη σκηνή, χρήζοντάς την αφορμή για να μιλήσει για το «Ζ», την ταινία του Κώστα Γαβρά που τον μύησε στον κόσμο του πολιτικού σινεμά και του χάρισε διεθνή αναγνώριση. Η συγκεκριμένη δουλειά του σημαντικού έλληνα σκηνοθέτη με έδρα τη Γαλλία, βρίσκεται στην καρδιά του πρώτου επεισοδίου του «Αιώνα του Κώστα Γαβρά», της νέας σειράς ντοκιμαντέρ των Edwy Plenel και Yannick Kergoat με πρωταγωνιστή τον διευθυντή της Γαλλικής Ταινιοθήκης και τη φιλμογραφία του.

Το πρώτο και το τρίτο επεισόδιο από τα 10 συνολικά που αποτελούν τη σειρά, προβλήθηκαν στο πρόσφατο φεστιβάλ Series Mania, στη Λιλ της Γαλλίας όπου είχαμε την ευκαιρία να τα παρακολουθήσουμε. Για τις ανάγκες της συγκεκριμένης παραγωγής, ο Κώστας Γαβράς ανατρέχει σε πέντε ταινίες του που σημάδεψαν την εποχή τους κι επηρέασαν μ’ ένα τρόπο το παρόν μας, ανακαλύπτοντας τον καθοριστικό πολιτικό και κοινωνικό αντίκτυπο του έργου του. Το πρώτο μέρος της σειράς καλύπτει την περίοδο 1950 με 1980, φέροντας τον τίτλο «L’ Espoir» (Ελπίδα) ενώ το δεύτερο απλώνεται από το 1990 έως το 2021, με τον τίτλο «La Résistance» (Αντίσταση). Ακολουθώντας χρονολογική σειρά, τα επεισόδια προσεγγίζουν τόσο τη φιλμογραφία του Κώστα Γαβρά όσο και την περίοδο στην οποία διαδραματίζονται, τοποθετώντας το έργο του σε ιστορικό πλαίσιο.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ. Αποσπάσματα από τα φιλμ, ιστορικά αρχεία, συνεντεύξεις τόσο του ίδιου όσο και των συνεργατών του δένονται με εικόνες της κάθε εποχής στην οποία αναφέρεται. Μάλιστα, οι δημιουργοί των ντοκιμαντέρ απέφυγαν να καλέσουν κάποιον εξωτερικό αναλυτή για να μιλήσει για το έργο του σκηνοθέτη και επέλεξαν μόνο τον ίδιο να στέκεται στο τώρα απέναντι από την κάμερα για να ξεδιπλώσει τις αναμνήσεις του, με φόντο τα ιστορικά πλάνα στα οποία αναφέρεται. Ετσι, η δουλειά του Κώστα Γαβρά, δίνει το έναυσμα για να ξετυλιχθεί μια αφήγηση που με το βλέμμα της στραμμένο στην ιστορική κάθε φορά περίσταση μιλάει όχι μόνο για τον κινηματογράφο ο οποίος ενθάρρυνε την πολιτική συνείδηση ως κοινό αγαθό, ηθική πρόκληση και ατομική αλλά παράλληλα για την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε την ιστορία με κριτική ματιά. «Δεν πρόκειται για έναν πανηγυρικό λόγο για το έργο μου αλλά για μια αφήγηση του αιώνα που πέρασε, μέσα από τις ταινίες μου, με αρχεία και συνεντεύεις ώστε να μοιραστώ τις σύγχρονες ερωτήσεις που θέτουν. Ενα παρελθόν παρόν αν θέλετε», σχολίασε ο ίδιος ο κινηματογραφιστής κατά τη συζήτηση με το κοινό μετά την παρουσίαση των επεισοδίων.

Το πρώτο επεισόδιο με τον τίτλο «Ζ» και τον υπότιτλο «Tous les films sont politiques» (Ολες οι ταινίες είναι πολιτικές) αναφέρεται στο φιλμ που κυκλοφόρησε το 1969, εμπνευσμένo από το ομότιτλο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού για τη δολοφονία του ηγέτη της δημοκρατικής αντιπολίτευσης Γρηγόρη Λαμπράκη. Το τρίτο επεισόδιο με τον τίτλο «L’aveu» (Η ομολογία) και τον υπότιτλο «La verite est revolutionnaire» (Η αλήθεια είναι επαναστατική) αναφέρεται στην ταινία που βγήκε στις αίθουσες το 1970 κι αποτέλεσε την πρώτη που προσανατολισμένο στο κοινό, έθιξε το θέμα των σταλινικών δικών, ανοίγοντας τον δρόμο για την ηθική κρίση του κομμουνισμού.

Βασίστηκε στην αυτοβιογραφία του Αρτουρ Λόντον, ανώτερου αξιωματικού του τσεχοσλοβακικού καθεστώτος που συνελήφθη το 1951 και εξαναγκάστηκε ύστερα από βασανιστήρια να ομολογήσει εγκλήματα που ποτέ δεν διέπραξε.

ΔΥΟ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ. Φαινομενικά οι δύο αυτές ιστορίες δεν συνδέονται αφού το «Ζ» περιγράφει μια πολιτική δολοφονία που οδήγησε έμμεσα στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Από την άλλη, η «Ομολογία» πραγματεύεται τις φρικαλεότητες ενός αστυνομικού κράτους, του σταλινικού καθεστώτος που προσπαθεί να εδραιώσει την εξουσία του. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου ακραίου νομίσματος. Κι αυτό φαίνεται έντονα όχι μόνο από τις αφηγήσεις του Κώστα Γαβρά και του Ιβ Μοντάν από την κριτική που συνάντησαν μετά τις κυκλοφορίες των δύο ταινιών αλλά και από τα πλάνα αρχείου που χτίζουν το ιστορικό πλαίσιο της κάθε αναπαράστασης.

Οι λεπτομέρειες για τα γυρίσματα του κάθε φιλμ, οι προκλήσεις και τα εμπόδια που έπρεπε να ξεπεράσουν για να τις ολοκληρώσουν περνούν μπροστά από την οθόνη με πλάνα αρχείου παράλληλα με τις ενθυμήσεις των πρωταγωνιστών τους, τα αποσπάσματα από τις τηλεοπτικές τους εμφανίσεις και τις σκέψεις που προκαλούν τα θέματά τους σχετικά με το σκοτάδι και το φως της κάθε περιόδου. Γιατί όπως επισημαίνεται στην αφήγηση του ντοκιμαντέρ «Ο κινηματογράφος του Κώστα Γαβρά, ξεχωρίζει για την ικανότητά του να προάγει πολιτικές αιτίες χωρίς να είναι ρητά προπαγανδιστικός ή περιορισμένος σε ένα κοινό πρωτίστως μυημένων. Είναι ένας κινηματογράφος βαθιά δημοκρατικός, που απευθύνεται σε ευρύ κοινό, παραμένοντας πιστός στην απαίτηση για δικαιοσύνη και αλήθεια. Ο στόχος δεν είναι να κηρύξει στους ήδη πεισμένους, αλλά να επιτρέψει στον θεατή να ταυτιστεί με συνηθισμένους ήρωες, άτομα που αντιστέκονται στην αδικία».