Τη δεκαετία του 1970 και του 1980, τρία ονόματα θεωρητικών της οικονομίας διεκδικούσαν την πρωτοκαθεδρία των ιδεών στην περιοχή του σοσιαλισμού – εκείνης της αντίληψης περί σοσιαλισμού, τουλάχιστον, που είχε εικόνισμα την μπααθική εμπειρία και, χονδρικά, οριζόταν από την αντίθεση στην προηγμένη οικονομικά Δύση: από τις ΗΠΑ και τις πλούσιες οικονομίες της Ευρώπης. Ηταν τα ονόματα του Πολ Σουίζι, του Σαρλ Μπετελέμ και του Σαμίρ Αμίν.

Ο Σουίζι, καθηγητής στο Χάρβαρντ, διωγμένος τα χρόνια του μακαρθισμού στην Αμερική, οικονομολόγος με τροτσκιστικές επιρροές, ίδρυσε ένα περιοδικό, το «Monthly Review», που για τους ομοϊδεάτες του θα θεωρούνταν θρυλικό, αφού ήταν ταυτόχρονα θεωρητικό/αναλυτικό και μαχητικό. Στόχος όσων εκφράζονταν από το περιοδικό εκείνο ήταν η πορεία προς τον σοσιαλισμό και η κριτική στον καπιταλισμό της εποχής. Εκεί κατέθεσε πολλές από τις απόψεις του και ο αιγυπτιακής καταγωγής σοσιαλιστής θεωρητικός Σαμίρ Αμίν.

Ενα μέρος της κριτικής κατευθυνόταν προς πολιτικές επεκτατικότητας και αυταρχισμού, ήταν κατά συνέπεια εύπεπτη και εύλογη. Είναι αλήθεια ότι μεγάλο μέρος του πλούτου εύρωστων κρατών, όπως η αυτοκρατορική Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ολλανδία, οφειλόταν στην αποικιοκρατία. Επίσης είναι αλήθεια ότι η Αμερική στήριζε κατά σύστημα στρατιωτικές δικτατορίες κυρίως στη Λατινική Αμερική. Αρα, η κριτική προς την πλούσια Δύση, αν συγκεραζόταν με αυταρχικές πρακτικές, ήταν εύκολη. Και βόλευε το κυρίαρχο σχήμα της εποχής.

Ωστόσο, το σχήμα εκείνο συμπληρωνόταν από ένα δεύτερο σχήμα. Οτι ο κόσμος είναι χωρισμένος σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες δυνάμεις. Τις κυρίαρχες, εκείνες που συγκροτούσαν την καπιταλιστική μητρόπολη (περιγράφονται παραπάνω) και την περιφέρεια. Το σχήμα αυτό (το οποίο διαφοροποιούνταν, ανάλογα με το ποιος το υποστήριζε) υπερασπίστηκε και ο Σαμίρ Αμίν. Με την εμπειρία της Αιγύπτου και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, τα χαρακτηριστικά των οποίων ήταν ο αντιδυτικισμός και ένας σοσιαλιστικός εθνικισμός, το σχήμα του Σαμίρ Αμίν έφτασε να περιγράφει όλες τις χώρες που θεωρούνταν ότι δεν βρίσκονται στο μητροπολιτικό κέντρο, μολονότι τα χαρακτηριστικά τους δεν είχαν καμία σχέση ούτε με τις χώρες της Αφρικής που λιμοκτονούσαν ούτε, πολύ περισσότερο, με τις χώρες όπου αναπτύσσονταν ένοπλα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. «Μιρ, Μιρ, Φενταγίν, Τουπαμάρος, Βιετκόνγκ» έλεγε ένα δημοφιλές σύνθημα της εποχής. Ε, όσο κι αν το υιοθετούσαν διάφορες αριστερές γκρούπες στην Ελλάδα, δεν εξέφραζε την πραγματικότητα.

Πάντως, ο Σαμίρ Αμίν σκέφτηκε την Ελλάδα ως τη χώρα που έβγαινε από τη στρατιωτική δικτατορία, γι’ αυτό και την ενέταξε σε μια ομάδα χωρών, μαζί με την Ισπανία και την Πορτογαλία, που είχαν ζήσει ανάλογη εμπειρία. Ωστόσο, σε μια πρώιμη ανάλυσή του, δεν κατέτασσε αναγκαστικά τις τρεις αυτές χώρες στην περιφέρεια. «Αν συγκριθεί με μια σχετικά σταθερή Δύση που έχει, μέχρι τώρα, κατορθώσει να ξεπεράσει τις κρίσεις της (1968, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία) χωρίς να δεχθεί καίρια πλήγματα», έγραφε, «η περιφέρεια είναι ένας κόσμος όπου οι ταξικές σχέσεις βρίσκονται σε κατάσταση αναταραχής. Αυτή είναι η κινητήρια δύναμη της σύγχρονης Ιστορίας» (Σαμίρ Aμίν «Καπιταλισμός, κρατικός κολεκτιβισμός και σοσιαλισμός», «Μηνιαία Επιθεώρηση», τχ. 2, 1977).

Η θέση αυτή θα διευκρινιζόταν αργότερα, αλλά μόνο παρόντος του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος είχε υιοθετήσει τον διαχωρισμό «μητροπολιτικό κέντρο εναντίον περιφέρειας», κατορθώνοντας να τη μετατρέψει σε επίσημη ιδεολογία του ΠΑΣΟΚ. Το 1980, πριν από την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και την πραγματιστική του μετάλλαξη, το Κέντρο Μεσογειακών Μελετών διοργάνωσε συνέδριο για τη «Μετάβαση στον Σοσιαλισμό», στο οποίο είχε προσκληθεί και ο Σαμίρ Αμίν. Εκεί, ο Ανδρέας Παπανδρέου, διατηρώντας την αντικαπιταλιστική, κατά συνέπεια αντιαμερικανική και αντευρωπαϊκή ρητορεία του, δεν τοποθέτησε απλώς τη χώρα μας στην περιφέρεια, αλλά απέκλεισε την πιθανότητα να ανήκει στην «ημιπεριφέρεια», ένα μεταβατικό πολιτικό σχήμα που επίσης είχε επεξεργαστεί ο Σαμίρ Αμίν: «Στην Ελλάδα αρμόζει το πρότυπο της περιφερειακής χώρας» είπε κατηγορηματικά στην ομιλία του (βλ. την έκδοση «Μετάβαση στο Σοσιαλισμό», εκδ. Αλέτρι, σελ. 12).

Μόνο τότε ο Σαμίρ Αμίν θα πάρει σαφή θέση για το πού ανήκει η Ελλάδα, με τα παρακάτω λόγια: «Θεωρώ το ερώτημα, κατά πόσον μπορούμε να κατατάξουμε την Ελλάδα στην περιφέρεια ή την ημιπεριφέρεια, ενδιαφέρον μεν, καθόσον μπορεί να έχει πολιτικές συνέπειες, αλλά δευτερεύουσας σημασίας» (στο ίδιο βιβλίο, σελ. 226).

Η θεωρητική εκείνη διαφορά, που ήδη τότε για τον Σαμίρ Αμίν ήταν ψιλά γράμματα, σήμερα είναι πλέον αφορμή για νοσταλγικές αναπολήσεις. Ο κόσμος αποδείχτηκε συνθετότερος από τον χωρισμό του από τον Σαμίρ Αμίν – κι εκείνος μια μορφή της στρατευμένης επιστήμης, που η ζωή ξεπέρασε τους προβληματισμούς του. Ευτυχώς, ο βίος βραχύς, η ιστορία μακρά – για να παραφράσω ένα παλαιό ρητό.