Ο Σαμίρ Αμίν υπήρξε φίλος του Ανδρέα σε μια εποχή αναζήτησης και προβληματισμού για την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού και την πολιτική ηγεμονία των ΗΠΑ.
Μαζί του, προσωπικότητες όπως ο Paul Sweezy, ο Andre Gunder Frank, ο Immanuel Wallerstein. Στην Ελλάδα ο Κώστας Βεργόπουλος εξέφρασε αυτήν την προσέγγιση.
Διαμόρφωσαν τη σχολή της θεωρίας της εξάρτησης. Αυτή ερμήνευε τη σχέση του κέντρου του καπιταλισμού – ειδικά τις ΗΠΑ, με την περιφέρεια – τις υπανάπτυκτες χώρες, όπως για παράδειγμα αυτές της Λατινικής Αμερικής, ως μια σχέση εκμετάλλευσης που συντηρούσε τη φτώχεια, την υπανάπτυξη αλλά και την εξάρτηση των χωρών αυτών από το καπιταλιστικό κέντρο.
Παρότι μπορεί κανείς να διαφωνεί με αρκετές από τις απόψεις τους, κάποιοι προβληματισμοί που ανέπτυξαν παραμένουν επίκαιροι.
Στην προοδευτική αριστερή σκέψη έδωσαν εναλλακτικές προσεγγίσεις εμπλουτίζοντας τον νεομαρξισμό, σπάζοντας τον δογματισμό της ορθοδοξίας του ΚΚ της Σοβιετικής Ενωσης. Η κοινωνία των πολιτών και η δημοκρατική έκφραση των λαών ήταν γι’ αυτούς καθοριστικής σημασίας.
Στάθηκαν κριτικά απέναντι στη νεοφιλελεύθερη λογική που υποστήριζε ότι, νομοτελειακά ο παγκόσμιος καπιταλισμός θα φέρει τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη στις φτωχότερες κοινωνίες.
Ανέδειξαν μια νέα διάσταση του παγκόσμιου καπιταλισμού, δηλαδή την εσωτερική και ταξική διαίρεση των σύγχρονων κοινωνιών, μεταξύ ενός ντόπιου και κομπραδόρικου κατεστημένου, εξάρτημα ενός παγκόσμιου κατεστημένου, και της υπόλοιπης κοινωνίας στις περιφέρειες που παρέμενε υπανάπτυκτη. Και συγκεκριμένα, επειδή η αστική τάξη των χωρών της περιφέρειας δεν ήταν αυτόνομη, ήταν κομπραδόρικη, δεν μπορούσε να αναπτύξει εθνική συνείδηση. Χωρίς αυτήν, η χώρα παρέμενε και εξαρτημένη και υπό εκμετάλλευση.
Για τους έλληνες θιασώτες της σχολής αυτής, η θεωρία της, είχε και έχει αποτελέσει βασικό εργαλείο ερμηνείας για την Ελληνική Επανάσταση του ’21. Η εξάρτηση της Ελλάδας δεν επέτρεψε να διαμορφωθεί μια αυτόνομη αστική τάξη, μια αστική τάξη με εθνική συνείδηση και αρχές που θα συνέβαλλε στον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό του ελληνικού κράτους. Αυτή η εξάρτηση δεν επέτρεπε και μια πιο «αυτόχθονη» αναπτυξιακή πορεία. Δηλαδή, μια ανάπτυξη που θα εκπορευόταν από την ορθή αξιοποίηση του ελληνικού πλούτου και όχι από την πελατειακή εκμετάλλευση των πόρων της Ελλάδας – προς όφελος ενός ντόπιου αλλά και διεθνούς κατεστημένου.
Σύμφωνα με αυτή τη σχολή σκέψης, σημαντικός ήταν ο αγώνας για την ανεξαρτησία απέναντι στο παγκόσμιο πολιτικοοικονομικό σύστημα του καπιταλισμού. Μια θέση που εξέφραζε ο Σαμίρ Αμίν καθαρά. Αλλά και μια θέση που βρήκε απήχηση στη μεταδικτατορική Ελλάδα, που αισθανόταν βαριά τη σκιά των ΗΠΑ στην πολιτική ζωή της χώρας και εξέφρασε αποφασιστικά το ΠΑΣΟΚ και ο Ανδρέας Παπανδρέου με το σύνθημα «Η Ελλάδα στους Ελληνες».
Η ελληνική περίπτωση. Αν δούμε την ελληνική περίπτωση, βέβαια, θα διαπιστώσει κανείς ότι:
α) Η πολιτική ανεξαρτησία που απέκτησε η Ελλάδα ειδικά μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ, είχε συγκεκριμένες θετικές επιπτώσεις για τον ελληνικό λαό και την ανάπτυξη της Ελλάδας. Σχετικά γρήγορα η Ελλάδα βρέθηκε στις 25 πιο πλούσιες χώρες του κόσμου.
β) Παράλληλα όμως – και αυτό αποτελεί μια ύστερη κριτική προς τη σχολή της Εξάρτησης από διανοητές όπως ο Ντάριαν Ατζέμογλου ή ο Πολ Κόλιερ – οι δομές εξάρτησης είναι βαθύτερες. Για παράδειγμα, αν μια χώρα παράγει τεράστιο πλούτο, λόγω πετρελαίου, αλλά οι δημοκρατικές δομές του κράτους είναι ασθενείς, δηλαδή, υπάρχει έλλειψη διαφάνειας, ελέγχου του κατεστημένου, ασυδοσία αντί της λογοδοσίας, τότε αυτός ο πλούτος απλά θα αυξήσει την ανισότητα, αφού τα κέρδη θα μπαίνουν στις τσέπες λίγων πολυεθνικών και μερικών πολιτικών. Παρόμοιες περιπτώσεις στη χώρα μας θα μπορούσε να αναφέρει κανείς από την πιο απλή, το ελαιόλαδο, το οποίο πωλείται ως χύμα λάδι στις διεθνείς αγορές και το επεξεργάζονται τρίτοι με μεγάλο υπερκέρδος που δεν επιστρέφει στον έλληνα παραγωγό, μέχρι τις μεγάλες πολυεθνικές, όπως οι διεθνείς φαρμακοβιομηχανίες, που απομυζούσαν υπερκέρδη εις βάρος των πολιτών όσο δεν υπήρχε διαφάνεια και έλεγχος.
Επομένως, για τους κριτικά στεκόμενους απέναντι στη σχολή «κέντρου – περιφέρειας», ισχύει και το αντίστροφο.
Οι προϋποθέσεις της εξέλιξης. Μια χώρα αν εμβαθύνει τη δημοκρατία, τους θεσμικούς ελέγχους της εξουσίας, φέρει τη διαφάνεια στην αξιοποίηση των πόρων του προϋπολογισμού, σπάσει κατεστημένα που ελέγχουν ή απλά εκμεταλλεύονται αντιαναπτυξιακά τους εθνικούς πόρους και καταφέρει μια αναπτυξιακή πορεία όπου συμμετέχει η κοινωνία στη διανομή του πλούτου, μπορεί να εξελιχθεί θετικά, ακόμα και σε ένα διεθνές καπιταλιστικό σύστημα.
Για μας τους Ελληνες αξίζει να σκεφτούμε βαθύτερα ακριβώς για αυτές τις δομές εξάρτησης, τις πελατειακές, που συνέβαλαν στην οικονομική κρίση και παραλίγο στη χρεοκοπία της χώρας μας, αλλά που δυστυχώς παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ζωντανές.
Σκέψη που είναι επίκαιρη τώρα και θα έπρεπε να μας προβληματίσει αντί να θριαμβολογούμε για την «έξοδό μας» από το πρόγραμμα προσαρμογής.
Ο Σαμίρ Αμίν, βέβαια, θα επέμενε σήμερα ότι πρέπει να αλλάξει το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα. Να αλλάξουν οι δομές του χρηματοπιστωτικού συστήματος που έφερε και τη διεθνή κρίση προ ετών.
Θα μας έλεγε ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός παρότι έχει δημιουργήσει τεράστιο πλούτο, παρότι μεγάλα τμήματα πληθυσμού έχουν ξεφύγει από τη φτώχεια, έχει ωφελήσει τους ισχυρούς, με την ανισότητα να αυξάνεται ραγδαία παγκοσμίως, τον αυταρχισμό να είναι σε άνοδο σε πολλές χώρες και το οικοσύστημά μας να βάλλεται από την ασυδοσία του καπιταλισμού.
Μια άλλη Ευρώπη. Εκεί όμως που θα διαφωνούσα, είναι ότι ο Σαμίρ Αμίν έβλεπε την αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση σήμερα με κυρίαρχο παίκτη το κάθε έθνος ξεχωριστά και λιγότερο μέσα από μια πιο συλλογική προσπάθεια, που θα είχε και μεγαλύτερη δυναμική, για παράδειγμα μια ένωση κρατών, όπως η ΕΕ. Μια άλλη Ευρώπη, αλλά μετά την πλήρη αποδόμηση και όχι την εκ βάθρων αλλαγή της σημερινής Ενωσης, θα ήταν η πρότασή του.
Είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κανείς με τις απόψεις αυτές, ασφαλώς η σχολή του συνέβαλε στον προβληματισμό μιας ολόκληρης γενιάς στη χώρα μας και διεθνώς. Τίθενται και σήμερα από διανοουμένους όπως ο Σαμίρ Αμίν επίκαιρα ζητήματα για την παγκόσμια διάρθρωση του καπιταλισμού και τις αδικίες που παράγει.
Ο Σαμίρ Αμίν που γνώρισα ήταν ένας εξαιρετικός στοχαστής, με καταγωγή από την Αίγυπτο, ευαίσθητος για τους φτωχότερους λαούς, σε συνεχή αναζήτηση για το πώς οι αλλαγές θα φέρουν μια πιο ανθρώπινη και σοσιαλιστική κοινωνία.
Ας μην τον ξεχάσουμε.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ

Ο Σαμίρ Αμίν γεννήθηκε το 1931 στο Κάιρο. Σπούδασε τη δεκαετία του 1950 στο Παρίσι και στη συνέχεια επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου εργάστηκε από το 1957 ώς το 1960 στο πεδίο της οικονομικής ανάπτυξης. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως σύμβουλος της κυβέρνησης του Μάλι, προτού αναγορευθεί καθηγητής στα πανεπιστήμια του Πουατιέ, του Ντακάρ και της Βενσέν. Από το 1980 ήταν επικεφαλής του Φόρουμ του Τρίτου Κόσμου με έδρα στο Ντακάρ.