Οταν ο ρεαλισμός διέσχιζε τον Ατλαντικό

Με τον τίτλο Η μικρή μας Κάρι, είχε πρωτοπαρουσιασθεί στο ελληνικό κοινό πριν από τρεις δεκαετίες από τις Εκδόσεις Οδυσσέας το σημαδιακό για την ιστορία της αμερικανικής λογοτεχνίας βιβλίο αυτό του Θίοντορ Ντράιζερ (1871 – 1945). Στην Αμερική είχε εκδοθεί στη στροφή ακριβώς του αιώνα και είχε χαρακτηρισθεί ως το πρώτο σημαντικό αστικό μυθιστόρημα, παρότι πλήθος κριτικών – αλλά και ο ίδιος του ο εκδότης – το είχαν χαρακτηρίσει κακογραμμένο και ανήθικο. Αυτό έχει τη σημασία του μιας και η αμερικανική λογοτεχνική σκηνή αντλούσε ώς τότε από το αχανές υλικό του εποικισμού μιας υποτιθέμενα παρθένας υποηπείρου, από την εποποιία της Αγριας Δύσης, από τη ζωή στη άγρια φύση, σε μικρές φάρμες και κωμοπόλεις ή από τις περιπέτειες των πιονιέρων. Το υλικό αυτό υποστρωματωνόταν από την ευγενή ρομαντική παράδοση του διδακτισμού και τον στόχο της εξύψωσης της φύσης του ανθρώπου. Η αμερικανική εποποιία δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί, η συγκρότηση του νεαρού πολυφυλετικού έθνους μόλις τότε ωρίμαζε, ενώ παρά την καλπάζουσα τεχνολογική πρόοδο και τη συνάδουσα βιομηχανική ανάπτυξη, τα πρώτα μεγάλα αστικά κέντρα μόλις τότε εμφανίζονταν. Σκεφτείτε έργα – σταθμούς στην αμερικανική γραμματεία όπως το Χόκλμπερι Φιν και το Τομ Σόγερ του Μαρκ Τουέιν, Το άλικο γράμμα του Ναθάνιελ Χόθορν, το Μόμπι Ντικ του Χέρμαν Μέλβιλ, ακόμη και το αυτοβιογραφικό Γουόλντεν του Χένρι Ντέιβιντ Θορό – όλα διεξάγονται σε ατιθάσευτα ακόμη ενδιαιτήματα ή έστω σε μικρές αστικές συσσωματώσεις.

Ο αστικός μύθος

Ετσι κι αλλιώς το ιστορικό παρελθόν δεν βάραινε ώς τότε ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες – η ευρωπαϊκή κληρονομιά όφειλε να μπει σε παρένθεση προκειμένου μια νέα κοινωνία να κατασκευασθεί εξαρχής. Το υπό ίδρυση αυτό πολυφυλετικό έθνος δεν είχε πόλεις σαν το Παρίσι, τη Ρώμη ή το Λονδίνο με όλο τους το πολιτιστικό βάρος και όφειλε να κατασκευάσει εξαρχής τους αστικούς του μύθους. Και πάλι όμως, η αχανής, εξωτική αμερικανική ύπαιθρος με τις ευκαιρίες που προσέφερε για εποικισμό και πλουτισμό είχε την προτεραιότητα. Μόνο προς το τέλος του 19ου αιώνα συγκροτούνται μεγάλα αστικά κέντρα με όλη τη σημασία του όρου – η Βοστώνη, το Σικάγο, το Σεν Λούις, η Νέα Υόρκη. Η ραγδαία εκβιομηχάνιση, οι διαρκείς τεχνολογικές καινοτομίες, η συσσώρευση αγροτικού πλεονάσματος και η ως εκ τούτου αναγκαία εγκαθίδρυση εμπορευματικών δικτύων, ή ακόμη ενεργειακών, σιδηροδρομικών και λιμενικών υποδομών, τότε μόνο θα έπαιρναν το επάνω χέρι. Το Σικάγο, μια από τις κύριες πύλες προς τη Δύση στην περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, θα μετατρεπόταν με ραγδαίους ρυθμούς σε αχανές μεταποιητικό κέντρο και στη συνέχεια σε μεγαλούπολη με όλες τις λειτουργίες της – νόμιμες ή μη. Αυτή η διαδικασία μετάβασης προς ένα άλλο κοινωνικό πρότυπο θα απεικονιζόταν με τον καλύτερο τρόπο από τον 29χρονο τότε Θίοντορ Ντράιζερ, στις πρώτες κιόλας σελίδες του παρόντος βιβλίου.

Η άλλη όψη του ονείρου

Αυτή η ανάστροφη πορεία από την αγροτική ενδοχώρα προς τη μεγαλούπολη συμπυκνώνεται εδώ στο πρόσωπο της νεαρής Κάρι, που εγκαταλείπει την πατρική φάρμα για να σμίξει με την αδελφή της – ήδη παντρεμένη στο Σικάγο. Τα όνειρα είναι πολλά, οι προσδοκίες για το άδραγμα μιας άλλης εκδοχής του αμερικανικού ονείρου ατελεύτητες (κάτι αντίστοιχο ζήσαμε άλλωστε κι εμείς με τη ραγδαία ανάπτυξη της Αθήνας στα μεταπολεμικά χρόνια). Οι προσφερόμενες θέσεις εργασίας ακόμη και για νέες κοπέλες που απολαμβάνουν τη σχετική ανεξαρτησία τους στη μεγαλούπολη ακούγεται ότι είναι ελκυστικές και καλοπληρωμένες ενώ οι ευκαιρίες για διασκέδαση ατελεύτητες.

Η πραγματικότητα θα αποδειχθεί βέβαια αρκετά διαφορετική. Το περιβάλλον διαβίωσης της αδελφής της αποδεικνύεται όχι και τόσο ελκυστικό, η οικονομική της κατάσταση επισφαλής ενώ ο γαμπρός της θέλει να τη στραγγίξει. Οταν με τα πολλά η μικρή μας Κάρι καταφέρει να βρει κάποια χειρωνακτική εργασία θα διαπιστώσει ότι τα πράγματα είναι μάλλον σκούρα. Η πρωτογενής συσσώρευση – που έλεγαν και οι παλιότεροι – ξεζουμίζει τον εργαζόμενο ενώ ένα νέο ελκυστικό κορίτσι είναι πάντα στόχος. Οπως το είχε διατυπώσει μισό αιώνα νωρίτερα ο μεγάλος προπάτορας του Ντράιζερ, ο Χέρμαν Μέλβιλ, «αναζητώντας την ελευθερία ο άνθρωπος δεν παύει να ανακαλύπτει το βασίλειο της ανάγκης».

Η Κάρι θα αποκοπεί οριστικά από την οικογένεια μέσω ενός νεαρού κυρίου, του Ντρουέ, που είχε γνωρίσει στο τρένο καθ’ οδόν προς το Σικάγο. Της προσφέρεται ο ουρανός με τα άστρα – και είναι χαρακτήρας μάλλον επιρρεπής στους πειρασμούς. Οι όποιες ηθικές αρχές υποχωρούν άτακτα και η ηρωίδα μας θα σπιτωθεί, θα αποκτήσει υπηρέτρια, κοσμήματα και υπέροχα φορέματα που ώς τότε μόνο να τα χαζέψει στις λαμπερές βιτρίνες μπορούσε. Οι δικοί της υποπτεύονται ότι πήρε τον κακό δρόμο όπως και τόσα άλλα κορίτσια αλλά η Κάρι, μέχρις ενός σημείου τουλάχιστον, ξέρει να παίζει τα χαρτιά της. Η συναλλαγή αποδεικνύεται αμοιβαία επωφελής, αν και αργότερα ο Ντρουέ θα αλλάξει διαθέσεις. Δεν θα την παντρευτεί όπως εκείνη είχε ελπίσει, αλλά ο διάδοχος θα βρεθεί στο πρόσωπο ενός παντρεμένου και πολύ ερωτευμένου μαζί της άντρα, του Τζορτζ Χάρτγουντ.

Η πτωτική πορεία

Αυτός είναι μάλλον και ο κεντρικός χαρακτήρας του έργου: δραματική περσόνα, που βιώνει το τέλος του έρωτα στον γάμο του και παρατάει δουλειά, σπίτι και οικογένεια γα χάρη της Κάρι. Η πορεία του θα είναι διαρκώς πτωτική, και παρά τις κάποιες αναλαμπές τής σχέσης τους ο Χάρτγουντ θα έχει εν τέλει θυσιάσει ζωή και καριέρα για να βιώσει τον έρωτά του. Αποδρούν μαζί από το Σικάγο, εγκαθίστανται στη Νέα Υόρκη αλλά τίποτα δεν πάει πια καλά γι’ αυτόν και η σχέση τους τελειώνει άδοξα. Ο ίδιος διαβιώνει πλέον ως επαίτης που παρακολουθεί πλέον τη θεατρική καριέρα της φιλόδοξης και σκληρά εργαζόμενης πλέον Κάρι, έτοιμης να παραδοθεί σε νέες αγκαλιές. Το αμερικανικό όνειρο αποδίδεται νατουραλιστικά και κάπως λυρικά κι από τις δυο του όψεις – οι φωτεινές επικεφαλίδες της επιτυχίας δίπλα στις σκιές της ανεργίας και της προσωπικής εγκατάλειψης. Η δαρβινική φυσική επιλογή έχει δράσει ως συνδυασμός συγκυρίας και προσωπικής ισχύος (ή εναλλακτικά αδυναμίας).

Διακήρυξη αρχών

Ο Ντράιζερ έγραψε και άλλα βιβλία περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά αλλά ήταν Η Κάρι μας που χάραξε νέους δρόμους στην αμερικανική λογοτεχνία. Μάλιστα η επιρροή του βιβλίου είναι εμφανής ακόμη και στις μέρες μας, μεταξύ άλλων με το ευήκοον ους που τείνει ο συγγραφέας στις επιστημονικές εξελίξεις και τον κοινωνικό τους αντίκτυπο. Εφερε στη φιλολογική σκηνή, ταυτόχρονα με τον φρέσκο απελευθερωτικό του αέρα, και τις αναθυμιάσεις του ευρωπαϊκού νατουραλισμού. Προγραμματικά ο Ντράιζερ παρέδωσε μια έμμεση διακήρυξη αρχών: την τίμια απεικόνιση της αλήθειας πολύ περισσότερο από την ηθική εξύψωση του ατόμου – σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την τέχνη. Είναι ενδιαφέρον ότι τα εύσημα της εγκαθίδρυσής του στην αμερικανική συνείδηση ήρθαν αρχικά από την άλλη μεριά του Ατλαντικού, από την Αγγλία, την εξοικειωμένη με τις πολλαπλές όψεις της βιομηχανικής επανάστασης, των σοσιαλιστικών ιδεών, της αστικοποίησης και της εγκατάλειψης της υπαίθρου. Ηθική είναι μόνο η αλήθεια, έλεγε ο Ντράιζερ. Από εκεί και πέρα το αμερικανικό μυθιστόρημα βασίστηκε εν πολλοίς σε μια εξαντλητική ανάλυση των κοινωνικών παραμέτρων που διέπουν – αν δεν καθορίζουν νομοτελειακά – τις πράξεις των πρωταγωνιστών. Και συγγραφείς όπως ο Χέμινγουεϊ, ο Φόκνερ, ακόμη και ο Σίνκλερ Λιούις κατά την τελετή απονομής σε αυτόν του βραβείου Νομπέλ το 1930 θα αναγνώριζαν τις τεράστιες οφειλές τους στον Θίοντορ Ντράιζερ.