Διασχίζοντας χρόνια και θάλασσες

Η αναμέτρηση με τη θάλασσα είναι ένα από τα αρχαιότερα θέματα της τέχνης. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, το υγρό στοιχείο και τα διάσπαρτα περάσματα ξηράς των νησιών που συνθέτουν το Αρχιπέλαγος, προβάλλονται στην έκθεση «Ελληνικές Θάλασσες. Ενα φωτογραφικό ταξίδι στον χρόνο» στον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος, κάνοντας μία ιδιότυπη ξενάγηση στους επισκέπτες και παραθεριστές του ελληνικού καλοκαιριού.

Η έκθεση είναι μία επιλογή από τις φωτογραφίες αρχείου που είχαν παρουσιαστεί το 2013 στην ομότιτλη διοργάνωση στο μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Με μία επιλογή από τις πιο γοητευτικές εικόνες των ελληνικών θαλασσινών τόπων από τον 19ο αιώνα έως τα μεταπολεμικά χρόνια, οι «Ελληνικές θάλασσες» ξεδιπλώνονται με τη μορφή βιντεοπροβολών και μέσα από το βλέμμα των ταξιδιωτών που φτάνουν στη χώρα διαπερνούν τα γεωγραφικά και τα χρονικά όρια. Κατά έναν τρόπο μάλιστα εκπληρώνουν την ιδέα του αείμνηστου διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Αγγελου Δεληβορριά. Οταν ο ίδιος έλεγε στα εγκαίνια της έκθεσης τον Οκτώβριο του 2013: «Κάθε μία από αυτές τις φωτογραφίες σηματοδοτεί πράγματα σημαντικά: τον χώρο, τον χρόνο, τη συνείδησή μας, την αισθητική μας, τις μνήμες μας. Γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύω ότι η έκθεση πρέπει να φύγει για το εξωτερικό, να τη δει η Ευρώπη και η Αμερική».

ΣΑΝ ΤΑΙΝΙΑ. Πράγματι τη βλέπουν. Στον εκθεσιακό χώρο «Τέχνη και Πολιτισμός» στο επίπεδο Αφίξεων, στην είσοδο 1 με ελεύθερη πρόσβαση, όλο το 24ωρο έως το τέλος του έτους. Σαν μία ταινία που ξεκινά με τα σημαντικότερα εμπορικά λιμάνια της Ελλάδας του 19ου αιώνα μέσα από τις αποτυπώσεις των πρώτων ελλήνων και ξένων φωτογράφων που κατέγραφαν σχήματα τοπίων, κτισμάτων και πλοίων, καθώς πειραματίζονταν με τη φωτογραφία ως το νέο μέσο απεικόνισης της πραγματικότητας.

Η πανοραμική φωτογραφία της Καστέλας του 1885 των αδελφών Ρωμαΐδη, το λιμάνι της Κέρκυρας την ίδια χρονιά από τον Μπαρτολόμεο Μπόρι δείχνουν στα δικά μας, σημερινά μάτια αυτό που οι θεατές φωτογράφοι εκείνης της εποχής προσπάθησαν να καταγράψουν: τη συγκρότηση δηλαδή ενός αισθητικού λόγου, μιας μοντέρνας καλλιτεχνικής γλώσσας του παρατηρητή της θάλασσας. Ο οποίος μαγεύεται από το φως της, αναστατώνεται από την ενέργεια της ακινησίας της, απορροφάται από τη βοή της παράκτιας ζωής της.

Σε αυτό το φωτογραφικό ταξίδι, τα πρόσωπα άλλοτε απουσιάζουν και άλλοτε πρωταγωνιστούν μέσα στο υδάτινο σύμπαν. Σφουγγαράδες, ψαράδες με τα δίχτυα τους, καΐκια και βάρκες που αρμενίζουν, γραφικά ηλιοβασιλέματα, ο αφρός των κυμάτων, ο καπνός των φουγάρων, παρελαύνουν στο θαλασσινό αυτό πανόραμα. Και εκθειάζουν τη θάλασσα ως τόπο μυστηρίου, απόλαυσης, θάμβους, αλιείας, πνευματικότητας. Η Μαίρη Παρασκευά το 1905 μαγνητίζεται από τα παιδιά που παίζουν στα νερά της Μυκόνου βρέχοντας τα ρούχα τους. Το ίδιο διάστημα θα είναι εκείνη που θα φωτογραφίσει και τα μεγάλα ιστιοφόρα στο λιμάνι της Ερμούπολης στη Σύρο. Εκεί θα επιστρέψει το 1970 ο Ζαχαρίας Στέλλας για να δείξει εικόνες εργασίας μέσα από το Νεώριο του νησιού. Το μεγάλο σφουγγάρι στο ίδιο ύψος με το αγόρι από την Κάλυμνο του 1950 εντυπωσίασαν τον Δημήτρη Χαρισιάδη, ενώ η Βούλα Παπαϊωάννου θα αποτυπώσει τη μεσοπολεμική Βουλιαγμένη, τη μεταπολεμική Αίγινα και τη Σκύρο μεταφέροντας μέσα από τις σιωπηλές φωτογραφίες της τα εκφραστικά μηνύματα της νεωτερικότητας και των αλλαγών στον τρόπο ζωής των κατοίκων των νησιών. Μηνύματα που αφηγούνται τις διαφορετικές όψεις της «διάσπαρτης πόλης» για την οποία είχε μιλήσει αναλυτικά στα κείμενά του για την οικονομία και την κοινωνία των ελληνικών νησιών ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς.

Για δεκαετίες στη χώρα μας όταν μιλάμε για θάλασσα φέρνουμε στο μυαλό μας μια εικονογραφία που ενώνει το θαλασσινό περιβάλλον με το μελαγχολικό βλέμμα του παρατηρητή. Το υπονοούμενο αυτής της αντίληψης αναφέρεται στο εκτυφλωτικό φως, τη διαφάνεια, τη γραμμή του ορίζοντα, τα χρώματα του βυθού, την αιγαιοπελαγίτικη αισθητική και ό,τι άλλο αποκαλούμε θαλάσσια εμπειρία. Ο Λουκάς Μπενάκης φωτογραφίζει το 1965 μία κοπέλα με μπικίνι στην προβλήτα της Μυκόνου να κοιτάζει το πλοίο που φεύγει προς το ατέκμαρτο πέλαγος. Η εικόνα του μας επαναφέρει σε αυτό που είναι σήμερα το Αιγαίο Αρχιπέλαγος και η Μεσόγειος Θάλασσα: ένα ιστορικό πεδίο συγκρούσεων και αλλαγής γεωπολιτικών ισορροπιών. Ενας τόπος συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών και παραδόσεων, δίκτυο ακτοπλοϊκών συγκοινωνιών, πλωτών εγκαταστάσεων γεώτρησης κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Μία θάλασσα με πιθανές «πολιτικές κινδύνου» περιβαλλοντικής και κοινωνικής σημασίας. Αλλά και ένα τοπίο που για τον Οδυσσέα Ελύτη θα βγάζει «πάντοτε γαλήνη, μυστήριο κι ερημιά».