Η αυταπάτη του «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο»

Το 1968 είναι μια χρονιά-σταθμός για την κομμουνιστογενή Αριστερά, και όχι μόνο.

Το μεταρρυθμιστικό πείραμα στην Τσεχοσλοβακία που αποκλήθηκε «Ανοιξη της Πράγας» καταπνίγεται, στις 20 Αυγούστου 1968, από τα τανκς του χωρών-μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας και πολύ σύντομα η χώρα επιστρέφει στην «κανονικότητα» του υπαρκτού σοσιαλισμού. Πολύ σύντομα αρχίζει μια έντονη συζήτηση στην Αριστερά, τόσο στη Δύση όσο και στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, για το αν ήταν εφικτός ο «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», που ήταν το κεντρικό σύνθημα του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ και της μεταρρυθμιστικής ομάδας των τσεχοσλοβάκων κομμουνιστών.

Το ερώτημα δεν ήταν μόνο θεωρητικό. Αντίθετα, έθετε τον δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων. Μπορούσε να αναμορφωθεί «από τα μέσα» ένα ανελεύθερο και θεμελιωδώς ολοκληρωτικό καθεστώς; Μπορούσε να ασκήσει εξουσία ένας εξανθρωπισμένος κομμουνισμός; Μπορούσε να υπάρξει ως ιδεολογικό πρόταγμα ο εξανθρωπισμός του κομμουνισμού ή αυτό είναι contradictio in terminis;

Ολα αυτά, στη σκιά των όσων συνέβαιναν στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού που τόσο εύστοχα είχε περιγράψει ο Λούνβικ Βάτσουλικ στο «Μανιφέστο των 2.000 λέξεων» της Ανοιξης της Πράγας που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1968 και χαρακτηρίστηκε από τους Σοβιετικούς «πλατφόρμα της αντεπανάστασης»:

«Η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει χάσει το ενδιαφέρον για τις δημόσιες υποθέσεις. Ενδιαφέρονται μόνο για τον εαυτό τους και για το χρήμα. Ακόμα χειρότερα, λόγω των κακών συνθηκών, δεν μπορούν πλέον να βασιστούν ούτε στο χρήμα. Οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους έχουν διαταραχθεί και κανείς δεν χαίρεται δουλεύοντας. Συνοψίζοντας, η χώρα έχει φτάσει σε ένα σημείο όπου τόσο η διανοητική της κατάσταση όσο και ο χαρακτήρας της έχουν γίνει ερείπια».

Δυστυχώς, στη Δύση η αυταπάτη συνεχιζόταν και συνεχίστηκε για χρόνια. Στον κόσμο των ιδεών, η Αριστερά ήταν στον αστερισμό της άποψης ότι για όσα συμβαίνουν στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού η ευθύνη έπρεπε να αναζητηθεί στον σταλινισμό, δηλαδή στη στρέβλωση μιας κατά βάση ορθής θεωρίας, του μαρξισμού. Λίγο-πολύ, όσα είχε υποστηρίξει το 1956 ο Νικίτα Χρουστσόφ, που είχε διαδεχθεί τον Στάλιν στη θέση του γενικού γραμματέα του ΚΚΣΕ, όταν παρουσίασε τη Μυστική Εκθεση με τίτλο «Για την προσωπολατρία και τις συνέπειές της».

Η άποψη αυτή, κυρίαρχη στην Τσεχοσλοβακία της Ανοιξης, ηγεμόνευσε στην Ευρωπαϊκή Αριστερά και νοηματοδότησε το ρεύμα του ευρωκομμουνισμού. Κατέρρευσε στη Δύση το 1981 με την ιστορική δήλωση του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, γενικού γραμματέα του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ότι «η Οκτωβριανή Επανάσταση έχει χάσει την προωθητική της δύναμη». Κατάρρευση που επισφραγίστηκε με ένα δραματικό συνέδριο του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, στις 3 Φεβρουαρίου 1991, όπου το μεγαλύτερο κομμουνιστικό κόμμα της Δυτικής Ευρώπης αποφάσισε να αλλάξει το όνομά του, να αποσύρει το σφυροδρέπανο και να υποστείλει την κόκκινη κομμουνιστική σημαία, ύστερα από εισήγηση του τότε γραμματέα του Ακίλε Οκέτο.

Λίγους μήνες πριν από την Ανοιξη της Πράγας είχε συντελεστεί η διάσπαση του ΚΚΕ, στις 15 Φεβρουαρίου 1968, στη 12η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ. Οι δύο πτέρυγες ήταν η φιλοσοβιετική και η ευρωκομμουνιστική, με την τελευταία να υποστηρίζει για σειρά ετών τη δυνατότητα ύπαρξης σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο, αντιδιαστέλλοντας τον «καλό» λενινισμό από τη σταλινική παρέκκλιση. Αυτή η διεκδίκηση της κομμουνιστικής κληρονομιάς συνεχίστηκε και μετά τη Μεταπολίτευση του 1974 έως το 1986, παρότι το ορθόδοξο ΚΚΕ είχε κερδίσει τη μάχη της επικράτησης στον παραδοσιακό κομμουνιστικό χώρο. Το 1986, το ΚΚΕ Εσωτερικού εγκατέλειψε τα κομμουνιστικά σύμβολα, μετεξελίχθηκε στην ΕΑΡ (Ελληνική Αριστερά), με γραμματέα τον Λεωνίδα Κύρκο. Αρκετά στελέχη διαφώνησαν με αυτή τη θέση, αποχώρησαν και δημιούργησαν το ΚΚΕ Εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά, που μετονομάστηκε το 1991 σε Ανανεωτική Κομμουνιστική Οικολογική Αριστερά (ΑΚΟΑ). Πήραν μέρος στις εκλογές του 1990, με ασήμαντα αποτελέσματα, και στη συνέχεια συνεργάστηκαν διαδοχικά με το ΚΚΕ και τον ΣΥΡΙΖΑ. Πολλά από τα μέλη του χώρου που στελεχώνουν την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ, ή έχουν εκλεγεί βουλευτές με τον ΣΥΡΙΖΑ, συνεχίζουν να υποστηρίζουν την κομμουνιστική δυστοπία, όπως ο Αριστείδης Μπαλτάς, ο οποίος έχει διατελέσει υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, που πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο με τίτλο «Ονόματα του κομμουνισμού».

Επρεπε να περάσουν πάνω από 20 χρόνια από την Ανοιξη της Πράγας για να έχουμε μια ακόμα, τελευταία και ατελέσφορη, απόπειρα εφαρμογής της ουτοπίας του εξανθρωπισμένου κομμουνισμού. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, με την περεστρόικα και την γκλάσνοστ, προσπάθησε να εφαρμόσει στη Σοβιετική Ενωση τις ίδιες αρχές που ενέπνευσαν την Ανοιξη της Πράγας και τον ευρωκομμουνισμό, έστω και πιο συγκρατημένα. Ηττήθηκε κατά κράτος και η Ρωσία μετεξελίχθηκε σε ένα αυταρχικό και αντιδημοκρατικό καθεστώς, με τον Βλαντίμιρ Πούτιν στα ηνία της χώρας. Ηταν το κύκνειο άσμα μιας αυταπάτης. Πολύ σύντομα ο ευρωκομμουνισμός εξαφανίστηκε, όπως και η κομμουνιστική κληρονομιά στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ και Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι δύο τραγικές φυσιογνωμίες. Πίστεψαν στο ανέφικτο, στον εξανθρωπισμό του ολοκληρωτισμού, και όταν ηττήθηκαν κατά κράτος αποσύρθηκαν με αξιοπρέπεια.

Ειδικά ο Γκορμπατσόφ περιθωριοποιήθηκε πολιτικά και κατηγορήθηκε ως υπεύθυνος της ανεξέλεγκτης μετάβασης της Ρωσίας στην οικονομία της αγοράς και της  παράδοσης της χώρας στους ολιγάρχες.

Αντίθετα, ο Ντούμπτσεκ είχε τη χαρά της δικαίωσης, όταν είδε, τον Δεκέμβριο του 1989, το καθεστώς να καταρρέει και τα πλήθη να χορεύουν βαλς στην πλατεία Βέντσεσλας, στο κέντρο της Πράγας. Ηταν η Βελούδινη Επανάσταση, με επικεφαλής τον Βάτσλαβ Χάβελ. Ο Ντούμπτσεκ προσπάθησε να μιλήσει στους συγκεντρωμένους για τον «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», αλλά ουδείς ήταν διατεθειμένος να τον ακούσει. Εν τούτοις τιμήθηκε με την ομόφωνη εκλογή του ως πρόεδρος της Ομοσπονδιακής  Βουλής της μετακομμουνιστικής (ενιαίας ακόμη) Τσεχοσλοβακίας.

Από την Ανοιξη της Πράγας απέμειναν οι συγκλονιστικές φωτογραφίες του Γιόζεφ Κουντέλκα από τις ημέρες της σοβιετικής εισβολής. Φωτογραφίες που εικονογραφούν υποδειγματικά την άποψη ότι η βαρβαρότητα του ολοκληρωτισμού πάντοτε θα είναι αντιμέτωπη με την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, την ελευθερία.