Υπάρχουν μερικά έργα καλλιτεχνικά που αποτελούν για τους δημιουργούς τους ένα είδος πνευματικής διαθήκης, συνάμα όμως και μια πνευματική διαθήκη μιας εποχής, μιας κοινωνίας, ενός έθνους, όταν ο δημιουργός όσο ζούσε βίωσε και συμβίωσε με τα πάθη των συγχρόνων του, τα λάθη, τις αμαρτίες και τις δόξες των θεσμών και των ηγεμόνων αλλά και των λαών.
Ο Σαίξπηρ άφησε ως διαθήκη του την αριστουργηματική «Τρικυμία», ο Αισχύλος τον «Προμηθέα δεσμώτη», ο Ιψεν το μεταφυσικό «Οταν θα ξυπνήσουν οι νεκροί», ο Στρίντμπεργκ «Το ονειρόδραμα», ο Τσέχοφ τον «Βυσσινόκηπο», ο Μπέκετ «Το τέλος του παιχνιδιού» και την «Τελευταία μαγνητοταινία του Κραμπ», ο Ευριπίδης το αριστούργημά του «Βάκχες» μαζί με την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι».
Αν ρίξουμε ακόμη και μια βιαστική ματιά σ’ αυτά τα κείμενα, που θυμίζουν μποτίλιες ναυαγών στο πέλαγος, θα διαπιστώσουμε πως πίσω από την παρουσία του μοιραίου ή του αναγκαίου των ανθρωπίνων κυριαρχούν το τυχαίο και το σχετικό. Η φύση, η ιστορία και η συγκυρία δημιουργούν ένα πλέγμα, ένα, θα έλεγα, δίχτυ μέσα στο οποίο ο άνθρωπος παγιδεύεται και η τραγωδία του είναι ο απελπισμένος αγώνας να δραπετεύσει ή να πεθάνει με αξιοπρέπεια.
Ετσι τίθεται συχνά το ερώτημα: πόσο ελεύθερος είναι και πόσο υποχρεωμένος να υποκύψει στην Ανάγκη, παρακαλώ με κεφαλαίο. Αλλο πράγμα οι ανάγκες κι άλλο η Ανάγκη που για τους αρχαίους προγόνους μας ήταν η άτεγκτη δύναμη στην οποία και «θεοί πείθονται»!
Ενα από τα μεγάλα κείμενα διαθήκης είναι ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή. Η αρχαία πληροφορία μάς λέει πως ο γιος του, τραγικός ποιητής και ο ίδιος, βαρέθηκε να βλέπει τον πατέρα του να κυριαρχεί παρόλο που περπατούσε στα ενενήντα χρόνια του (ο Σοφοκλής κυριολεκτικά συμπορεύτηκε με τον χρυσούν αιώνα, από τη Σαλαμίνα στους Αιγός Ποταμούς – από την ακμή στην κατάρρευση της δημοκρατίας), έτσι – ο γιος – ζήτησε να κηρυχτεί ο πατέρας του ως ανίκανος να διαχειριστεί την περιουσία του ως έχων άνοια. Ο Σοφοκλής προσήλθε στο δικαστήριο και ως μοναδικό τεκμήριο της ακμαίας πνευματικής του ικανότητας διάβασε στους δικαστές τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ»!
ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ. Αλλά το κύριο ενδιαφέρον σ’ αυτό το αριστούργημα δεν είναι η ικανότητα ενός ποιητή να δημιουργεί στα γεράματά του ακμαία έργα. Είναι το περιεχόμενο, ο στόχος, το μήνυμα που κληροδοτεί στους συμπολίτες του και στο μέλλον. Και τι μέλλον: 2.500 χρόνια μετά!
Είναι πολλοί οι μελετητές που παραλληλίζουν τον πρώιμο «Οιδίποδα τύραννο» του ποιητή με τη ζωή και τη δράση του Περικλή. Προσοχή, δεν αναφερόμαστε σε τάχα μου συμβολισμούς ή αλληγορίες. Αλλά χωρίς αμφιβολία το έργο του Σοφοκλή θέτει ευθέως προβλήματα εξουσίας, αλαζονείας της εξουσίας αλλά και τόλμης πολιτικής με τα ρίσκα της. Ο Περικλής είναι η συμπερίληψη της κλασικής εποχής, της Αθήνας και της δημοκρατίας. Από τον Σόλωνα έως τον Μοιραίο Αλκιβιάδη, από τον Κίμωνα έως τον Λάμαχο και από τον Θεμιστοκλή έως τον Κλέωνα, η αθηναϊκή δημοκρατία προανήγγειλε όλες τις μελλοντικές δημοκρατίες και τις αντιφάσεις τους.
Ομως ο γέροντας σοφός Σοφοκλής στο έσχατο αριστούργημά του επαναφέρει το πρόβλημα και το λύνει με τρόπο απρόσμενο και σχεδόν επαναστατικό. Ο αμαρτωλός αλλά οξύνους, ευρηματικός και λαοπρόβλητος Οιδίπους, αιμομίκτης και πατροκτόνος αλλά ανίδεος για τις πράξεις του, θύμα της τύχης και της θετικής συνέργειας στο τέλος της ζωής του, καταφεύγει στην Αθήνα, τη μόνη στην εποχή του πόλη που έχει θεσμούς φιλοξενίας, ανοχής και κατανόησης των ανθρωπίνων, όχι μόνο υπερασπίζεται το δίκαιο της ασυλίας, αλλά γίνεται ο ιερός χώρος όπου με την ανοχή των Ερινύων, στον ναό των οποίων στον Κολωνό καταφεύγει ικέτης ο μέγας Αμαρτωλός, αποθεώνεται, αναλαμβάνεται στους ουρανούς, ως δείγμα μιας υπέρτατης θεϊκής συγχώρεσης. Συνήθως αναφέρουμε πως η σοφόκλεια «Αντιγόνη» προαναγγέλλει μια χριστιανική ηθική. Αν όμως θελήσουμε να δούμε τον Οιδίποδα στον Κολωνό, δεν είναι δυνατόν να μην τον ταυτίσουμε τουλάχιστον με τον εκ δεξιών ληστή του Χριστού που σώζεται ή με την πόρνη που επίσης σώζεται διότι πολύ αγάπησε. Είναι δυνατόν να μη δούμε πίσω από τον Οιδίποδα στον Κολωνό ακόμη και την ιστορία του Ιώβ που δοκιμάστηκε δεινά ή ακόμη και τον Αβραάμ που ετοίμασε θυσία για τον μοναχογιό του υπακούοντας στη θεία βούληση.
Προσοχή, αναφέρομαι σε μεσογειακούς «μύθους» χωρίς να μπερδεύω θρησκείες και δόγματα. Ας μην ξεχνάμε πως και ο Οσιρις διεμελίζετο (όπως ο Διόνυσος) και ανασταινόταν, όπως εξάλλου και ο μέγας Παν!
Και ο Ηρακλής, μέγας αμαρτωλός, όπως τον περιγράφει πάλι ο Σοφοκλής στις «Τραχίνιες», πεθαίνει και μεθίσταται στον Ολυμπο, πάρεδρος θεών.
Δεν θα επιμείνω με την αθώωση στον Αρειο Πάγο του μητροκτόνου Ορέστη.
Αν επιμένω σ’ αυτά τα τραγικά δεδομένα, είναι για να ειδοποιήσω πως δεν είναι πάντα εύκολο η χριστιανική μας ηθική να κατανοήσει μιας άλλης εποχής τα ηθικά προτάγματα. Παρ’ όλα αυτά, μας γοητεύουν αυτοί οι αρχαίοι μύθοι, ορθόδοξους, καθολικούς, προτεστάντες, ινδουιστές και σιίτες μουσουλμάνους πλην των σουνιτών – θυμίζω όμως πως ο ηγέτης των σιιτών βασανίστηκε και θανατώθηκε ως αντάρτης από τους σουνίτες.
Το κύκνειο άσμα του Σοφοκλή ιστορικά γράφεται και παίζεται όταν καταρρέει η δημοκρατία. Το ίδιο δεν συμβαίνει εξάλλου με την ιστορία του Θουκυδίδη. Ο «Επιτάφιος» του Περικλή όταν γράφεται, η Αθήνα καταρρέει και το κείμενο λειτουργεί σαν ένας επιτάφιος στη δημοκρατία.
Καλό λοιπόν είναι όταν προσερχόμαστε σε παραστάσεις αρχαίου δράματος και ιδίως σε κείμενα που προοιωνίζονται τις άρδην αλλαγές στο δημοκρατικό σύστημα, έστω και αν προαναγγέλλουν μια ιεροποίηση του παρελθόντος και μια ελπίδα αναστάσεως στο μέλλον, να αντιμετωπίζουμε αυτές τις διαθήκες ως οδοδείχτες της δικής μας εποχής και ατομικής ή ομαδικής ζωής.
Είδα τον «Οιδίποδα στον Κολωνό» στην Επίδαυρο από τον ιταλικό θίασο των Συρακουσών, έναν σπουδαίο θεσμό, αφού ιδρύθηκε από τον μεγάλο φιλόλογο και θεατράνθρωπο Εκτορα Ρομανιόλι στις αρχές του 20ού αιώνα, πρωτοπόρος θεσμός εξόδου της τραγωδίας στους φυσικούς χώρους των αρχαίων αμφιθεάτρων στη σικελική ύπαιθρο. Επρεπε να έρθουν οι Σικελιανοί το 1927 για να τους μιμηθούμε!
Χάρηκα πολύ να βλέπω στην Επίδαυρο έναν πολυμελή Χορό, ανδρών, γυναικών, σαφώς νέων και πιθανόν ερασιτεχνών ή μαθητών δραματικών σπουδών της Σικελίας. Πάνω από 60 άτομα στην ορχήστρα. Σκηνοθέτης της όλης προσέγγισης ο έλλην μέγας κατ’ αρχάς σκηνογράφος και ενδυματολόγος, με διεθνές βεληνεκές, Γιάννης Κόκκος. Ο Κόκκος προσήλθε στη σκηνοθεσία πρώτα σε έργα όπερας και αργότερα με φειδώ αφιερώθηκε και στη θεατρική και κυρίως τραγική σκηνοθεσία.
Το σκηνικό που έστησε στην Επίδαυρο έξοχο, ένας γιγαντιαίος γυμνός άνθρωπος που κάθεται και κοιτάει προς το μέλλον, ενώ πίσω από την πλάτη του το δράμα των ανθρωπίνων συνεχίζεται. Τα κοστούμια σύγχρονα, λαϊκά, αστικά. Δεν ενόχλησαν. Αντίθετα, έδωσαν νόημα στο σκεπτικό.
Η ιταλική μετάφραση ακούστηκε με μουσικές ζητήσεις. Η μουσική του Αλέξανδρου Μαρκέα (Ελλην;) σεμνά συνοδευτική. Ο Χορός συχνά κατέβηκε στη ρυθμική συνεκφώνηση.
Η όλη παράσταση θύμιζε, χωρίς να μιμείται, την ανάλογη του ίδιου αριστουργήματος ερμηνεία του Μινωτή (του σημαντικότερου «Οιδίποδος επί Κολωνώ» του αιώνα).
Οι ιταλοί καλλιτέχνες που ενσάρκωσαν τους σπουδαίους ρόλους ανήκουν σε σεβαστή υποκριτική παράδοση, προσγειωμένης στα καθ’ ημάς άποψης για το δράμα. Η όλη ερμηνεία παρέπεμπε, ορθώς, σε Ευριπίδη, σύγχρονο για τον γηραιό Σοφοκλή.
Από τους καλούς ηθοποιούς θα αναφέρω τον έξοχο ρολίστα Μάσιμο ντε Φράνκοβιτς (Οιδίποδα).