Ο Μπέρναρντ Λιούις ήταν ίσως ο σημαντικότερος ισλαμολόγος και ειδικός στη μελέτη της Τουρκίας. Η μόρφωση και η πολυμάθειά του ήταν εντυπωσιακές. Μιλούσε συγχρόνως για τα οικονομικά, τα ιδεολογικά, τα πολιτικά και τον πολιτισμό των ισλαμικών χωρών σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους. Αρχισε τη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (School of Oriental and African Studies, SOAS), και συνέχισε στο Πρίστον των ΗΠΑ.
Ο έλληνας συνάδελφος και φίλος του στη SOAS Παναγιώτης Βατικιώτης με κάλεσε στο σπίτι του στα τέλη της δεκαετίας του 1970 για να γνωρίσω τον Λιούις και διατηρήσαμε έκτοτε επαφή. Μου εξηγούσε τότε ότι η κοσμική ιδεολογία του Κεμάλ Ατατούρκ είχε πραγματική απήχηση στις μορφωμένες μόνο τάξεις της Τουρκίας και όχι στον λαό, που εξακολοθούσε να θρησκεύεται. Εζησε αρκετά για να δει να επαληθεύεται η εκτίμησή του αυτή από το καθεστώς Ερντογάν. Η δύση του κεμαλισμού ήταν τότε αδιανόητη.
Οταν βρέθηκα το 1989 στο Πρίστον για να διδάξω μάθημα ελληνοτουρκικών σχέσεων, ανανέωσα τη γνωριμία με τον Λιούις. Μέσα στα πολλά που δεν κουραζόταν να εξηγεί ήταν και ότι όποιος χειριζόταν την οθωμανική γλώσσα με δεξιότητα έλεγαν γι’ αυτόν οι όμοιοί του ότι μιλούσε «ελληνικά οθωμανικά». Χάρη στο γόητρο της ελληνικής φιλοσοφίας στον ισλαμικό κόσμο, οι μεταφραστές τού Αριστοτέλη καλλιεργούσαν και τη δική τους γλώσσα με το αξεπέραστο πρόσωπο των Ελλήνων.
Η διαμάχη του με τον λιβανέζο χριστιανό Εντουαρντ Σαΐντ του Κολούμπια της Νέας Υόρκης ήταν μονόπλευρη. Ο Σαΐντ στο γνωστό του βιβλίο «Οριενταλισμός» θεωρούσε ότι οι ευρωπαίοι ισλαμολόγοι παρουσίαζαν με περιφρόνηση το μεσανατολικό πανεπιστημιακό αντικείμενο. Ο τίτλος «Οριενταλισμός» άλλωστε αποδίδει έναν υποδόριο ρατσισμό στους λόγιους της Δύσης, με επικεφαλής τον Lewis.
Από όσο γνωρίζω, ο Λιούς δεν απάντησε ευθέως στον Σαΐντ, αλλά έμμεσα με το άρθρο του «The Arab Rage» («Η Αραβική Οργή»). Εκεί προσπάθησε να εξηγήσει το συναίσθημα αποτυχίας των αραβικών ηγετικών τάξεων όταν αναλογίζονται τις λαμπρές περιόδους του ισλαμικού πολιτισμού και τις συγκρίνουν με τη σημερινή του παρακμή.
Από τις πιο εντυπωσιακές του προβλέψεις ήταν η χρήση της τρομοκρατίας από τους ακραίους (Σαλαφιστές) του Ισλάμ. Ο ίδιος είχε ασχοληθεί στη διατριβή του με μια κάστα ιερών δολοφόνων που τον Μεσαίωνα τρομοκρατούσαν τους αντιπάλους τους με τελετουργικές δολοφονίες. Η κάστα των Χασασίν (αγγλικό assassin) φρόντιζε να αφιονίζεται πρώτα με χασίσι, ώστε ο φόβος να μην τους εμποδίζει από τη διάπραξη των εγκλημάτων. Αναζητώντας τη χρήση της βίας στο αραβικό παρελθόν, ο Λιούις προέβλεψε την 11η Σεπτεμβρίου 2001 λίγα χρόνια πριν συμβεί το γεγονός με ένα προφητικό του άρθρο στο «Foreign Affairs» με τίτλο «License to Kill» («Αδεια για να Σκοτώνουν»). Ο θάνατός του στέρησε τη μελέτη του Ισλάμ από τον πιο πολύπλευρο γνώστη του.
Ο Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών