Επίτιμος διευθυντής Ευγενίδειου Πλανηταρίου. Αστροφυσικός με μεγάλο κύρος. Λαμπρός εκλαϊκευτής. Συγγραφέας. Ο Διονύσης Σιμόπουλος είναι ένας δάσκαλος με στόφα και ταλέντο να αφηγείται και να μετακενώνει τη γνώση του ενώ έχει γράψει χιλιόμετρα στην επιστήμη του και την έρευνα. «Είμαστε αστρόσκονη» λέγεται το καταπληκτικό του βιβλίο από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Και είναι μόνον αφορμή για να συζητήσουμε μαζί του για τα αστέρια, τη σκοτεινή ύλη, την εξωγήινη ζωή, αλλά και τις φυσικές καταστροφές, τον θάνατο και τη ζωή.

Οσα ορίζουμε ως αστρονομία και αστροφυσική τελικώς εκλαϊκεύονται ή μήπως με αυτή την προσπάθεια αφαιρούμε πυρήνες και δομικά περιεχόμενα των επιστημών;

Τα πάντα μπορούν να αποδοθούν με απλά και κατανοητά λόγια. Οπως έλεγε κι ο ίδιος ο Αϊνστάιν: «Αν δεν μπορείς να το εξηγήσεις με απλά λόγια, ούτε εσύ ο ίδιος το έχεις καταλάβει πολύ καλά».

Τι οδηγεί ένα νέο παιδί της δεκαετίας του ’50 να ασχοληθεί με τη φυσική, την αστροφυσική; Φαντάζομαι, οι συνομήλικοί σας τότε έκαναν διαφορετικά όνειρα…

Οχι μόνο αυτοί, αλλά και όλοι μας. Γνωρίζαμε μεν τη φυσική, αλλά οι περισσότεροι από εμάς ήθελαν να γίνουν μηχανικοί για ευνόητους λόγους. Φυσικά κανείς μας δεν γνώριζε τότε τι σημαίνει αστροφυσική, αφού και διεθνώς ήταν μια επιστήμη στα σπάργανα. Προσωπικά η ενασχόλησή μου με την αστροφυσική οφείλεται στην τύχη αλλά και στον καθηγητή μου στο πανεπιστήμιο που μου άνοιξε την πόρτα μιας καριέρας η οποία διαρκεί εδώ και μισό αιώνα.

Πώς ήταν η Αμερική τότε και ποια πρώτη εικόνα της κρατάτε στη μνήμη σας;

Οι πρώτες εικόνες είναι όντως ζωντανές ακόμη και σήμερα, παρ’ όλα τα χρόνια που έχουν περάσει. Το πρώτο ταξίδι από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Πανεπιστήμιο στη Λουιζιάνα κόστισε 46 δολάρια και είχε διάρκεια 46 περίπου ωρών σε μια διαδρομή 2.200 χλμ. Κάθε μερικές ώρες σταματούσαμε σε ενδιάμεσους σταθμούς για ξεκούραση και κάτι να φάμε! Κάτι να φάμε, τρόπος του λέγειν, γιατί εγώ μέτραγα τα περιορισμένα χρήματα που είχα μαζί μου που όλο και λιγόστευαν, κι έτσι μου κοβόταν η όρεξη! Σε κάθε σταθμό το juke box έπαιζε επανειλημμένα το ίδιο τραγούδι: «I can’t stop loving you» με τον Ray Charles. Και κάτι ακόμη: στις νότιες πολιτείες υπήρχαν τότε, και μέχρι το 1964, ξεχωριστές αίθουσες αναμονής, εστιατόρια και τουαλέτες: ξεχωριστά για λευκούς κι άλλες για έγχρωμους. Κι εγώ που δεν είχα προσφέρει ποτέ οτιδήποτε στο κοινωνικό σύνολο των περιοχών αυτών είχα περισσότερα δικαιώματα ως λευκός απ’ ό,τι οι έγχρωμοι αμερικανοί πολίτες.

Πότε αναλαμβάνετε πρώτη φορά το Ευγενίδειο Πλανητάριο και στα τόσα χρόνια πώς πιστεύετε πως συνετέλεσε στην αγωγή χιλιάδων νέων;

Από τις αρχές Απριλίου του 1973 και μέχρι σήμερα, μέσα από τις δραστηριότητες του Πλανηταρίου μού δόθηκε η ευκαιρία να συμμετάσχω κι εγώ, μαζί με δεκάδες ακόμη συνεργάτες μας, στη δημιουργία ενός κέντρου «ψυχαγωγικής επιμόρφωσης» που σύντομα έγινε ένα από τα πλέον δημοφιλή αξιοθέατα ολόκληρης της χώρας. Οι παραστάσεις του Πλανηταρίου, τα επιμορφωτικά άρθρα και οι συνεντεύξεις στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο, οι εκπομπές εκλαϊκευμένης επιστήμης στην τηλεόραση, αλλά και οι επιμορφωτικές διαλέξεις σε όλη τη χώρα επηρέασαν εκατομμύρια μαθητές, με τελικό αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς σήμερα να διαπρέπουν σε διάφορα ακαδημαϊκά και ερευνητικά κέντρα της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Υπάρχει κάτι τα τελευταία χρόνια που πραγματικά να ανέτρεψε τα δεδομένα της επιστήμης σας και να άνοιξε νέους δρόμους;

Πάρα πολλά. Αρκεί να σας πω ότι τα τελευταία 50 χρόνια οι γνώσεις μας για το Σύμπαν έχουν πολλαπλασιαστεί 1,2 δισεκατομμύρια φορές χάρη στο πάντρεμα της αστροφυσικής, που είναι η μελέτη του μεγάκοσμου, και της πυρηνικής φυσικής, που είναι η μελέτη του μικρόκοσμου. Και τι δεν μάθαμε: για τις μαύρες τρύπες, την εξελικτική πορεία των άστρων, την ακτινοβολία μικροκυμάτων υποβάθρου, τα συστατικά του Σύμπαντος και φυσικά, το πιο σημαντικό απ’ όλα, κατά τη γνώμη μου, την επιταχυνόμενη διαστολή του Σύμπαντος με τη μορφή της σκοτεινής ενέργειας.

Τι είναι αλήθεια η σκοτεινή ενέργεια και τι η σκοτεινή ύλη;

Αν το γνώριζα, θα είχα πάρει το Βραβείο Νομπέλ, κι όχι μόνο ένα, αλλά τουλάχιστον δύο (γέλια)! Πράγματι πρόκειται για δύο σημαντικά θέματα της σύγχρονης κοσμολογίας. Γιατί παρόλο που δεν γνωρίζουμε από τι αποτελούνται, βλέπουμε την επίδραση που έχει η παρουσία τους στο Σύμπαν. Γιατί όλα αυτά που βλέπουμε, άστρα, πλανήτες, γαλαξίες κ.λπ., δεν αποτελούν παρά μόνο το 5% των συστατικών του Σύμπαντος. Ενώ το 27% είναι υλικά της σκοτεινής ύλης και το υπόλοιπο 68% είναι η σκοτεινή ενέργεια που κάνει το Σύμπαν να διαστέλλεται επιταχυνόμενο.

Για να καταλάβει και να γίνουν εύληπτα σε κάποιον αναγνώστη μας το μέγεθος και η σχέση μας μέσα στο Σύμπαν, τι είναι το ηλιακό σύστημα, τι είναι η Γη μέσα σε όλο αυτό;

Ούτε κόκκος άμμου! Πρόκειται για έναν μικροσκοπικό πλανήτη γύρω από ένα μικροσκοπικό άστρο σε μια αστρική πολιτεία 200 δισεκατομμυρίων άστρων ενός Σύμπαντος που αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια γαλαξίες. Αν σμικρύναμε το ηλιακό μας σύστημα ένα τρισεκατομμύριο φορές, τότε θα είχε το μέγεθος ενός μεγάλου δωματίου και ο Ηλιος θα είχε το μέγεθος του κεφαλιού μιας καρφίτσας, ενώ το πλησιέστερο σ’ εμάς άστρο θα βρισκόταν σε απόσταση 42 περίπου χιλιομέτρων. Στο Σύμπαν υπάρχουν περίπου ένα τρισεκατομμύριο τρισεκατομμύρια άστρα. Οσοι είναι και οι κόκκοι της άμμου όλων των ωκεανών της Γης.

Πιστεύετε στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης, είτε με τη μορφή του ντεϊσμού είτε με την πιο ταπεινή μεταφυσική λογική της όποιας θεολογίας;

Η έννοια ενός υπέρτατου Οντος είναι για τον καθένα μας μια εντελώς προσωπική υπόθεση, αφού όλοι έχουμε το δικαίωμα να πιστεύουμε αυτά που θέλουμε, χωρίς να μπορούμε, φυσικά, να αποδείξουμε του λόγου το αληθές. Κι ενώ οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων βασίζονται αποκλειστικά στην πίστη, οι επιστημονικές μας γνώσεις αντίθετα απαιτούν απόδειξη. Γι’ αυτό, και για να μην παρεξηγηθούν οι θέσεις μου, στον δημόσιο λόγο μου περιορίζομαι να μιλάω μόνο για τα της επιστήμης που μπορώ να αποδείξω. Γιατί οι όποιες δοξασίες μου είναι μια απόλυτα προσωπική υπόθεση που δεν αφορά το ευρύ κοινό, αφού όποια απάντηση κι αν σας δώσω μπορεί να επηρεάσει ίσως κάποιους ανθρώπους.

Με το σωματίδιο Χιγκς αποκωδικοποιούμε πώς δίνεται μάζα στην ύλη και η μάζα αυτή δημιουργείται εκ του μηδενός;

Οχι βέβαια. Το σωματίδιο Χιγκς δημιουργεί ένα πεδίο, διάχυτο στο Σύμπαν, που μπορεί να παρομοιαστεί με μια παχύρρευστη θάλασσα, μέσα στην οποία κολυμπάνε όλα τα σωματίδια. Ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο κολυμπάνε μέσα στο πεδίο αυτό, παίρνουν και τη δεδομένη μάζα του είδους τους. Αλλά και το μποζόνιο Χιγκς παίρνει κι αυτό τη μάζα του από το πεδίο, του οποίου είναι και φορέας. Μπορεί δηλαδή να παρομοιαστεί με ένα πυκνότερο σημείο στο πεδίο Χιγκς. Υπάρχουν φυσικά και μερικά σωματίδια που δεν αντιδρούν καθόλου με το πεδίο, όπως είναι τα φωτόνια και τα γλοιόνια, γι’ αυτό τα σωματίδια αυτά δεν έχουν μάζα.

Είμαστε αστρόσκονη, λέτε. Δηλαδή;

Οπως ξέρετε, το σώμα ενός μέσου ανθρώπου αποτελείται από 7.000 τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων άτομα. Το 99% των ατόμων αυτών αποτελείται από τέσσερα χημικά στοιχεία. Το 62% είναι υδρογόνο, ένα χημικό στοιχείο που γεννήθηκε τη στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος πριν από 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια. Το 24% είναι οξυγόνο, το 12% άνθρακας, το 1% άζωτο, ενώ το υπόλοιπο 1% από καμιά τριανταριά άλλα στοιχεία, έτσι για ποικιλία. Ολα αυτά τα χημικά στοιχεία γεννήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων, στις θερμοπυρηνικές τους αντιδράσεις και στις επιθανάτιες αστρικές τους εκρήξεις. Εμείς και όλα όσα υπάρχουν γύρω μας είναι αστρόσκονη, χημικά στοιχεία φτιαγμένα στο εσωτερικό των άστρων.

Κι αν είμαστε, επιστρέφουμε υπό μία έννοια ξανά ως υπάρξεις ή αυτό που μένει είναι το άυλο κομμάτι της μνήμης, μεγάλης και μικρής (κατά Κούντερα, μεγάλης και μικρής αθανασίας);

Δυστυχώς ούτε το ένα ούτε το άλλο. Γιατί, όταν πεθάνουμε, τα χημικά στοιχεία από τα οποία αποτελούνται τα σώματά μας θα διασκορπιστούν παντού γύρω μας, ενώ ορισμένα απ’ αυτά θα ενσωματωθούν σε άλλα είδη ζωής. Κι όταν η Γη και ο Ηλιος πεθάνουν, τα χημικά αυτά στοιχεία που ήταν μέρος του σώματός μας θα διασκορπιστούν κι αυτά στο Σύμπαν για να γεννηθούν άλλοι κόσμοι κι άλλα άστρα.

Θα μπορούσε να υπάρξει ζωή σε άλλο πλανήτη ή να το πω αλλιώς: ποιες οι ύλες, οι προϋποθέσεις, για να υπάρξει ζωή οπουδήποτε αλλού;

Η ζωή όπως την ξέρουμε, φαίνεται να εξελίσσεται πάνω σε πλανήτες που βρίσκονται σε σταθερή απόσταση από τον ήλιο τους, έτσι ώστε να διαθέτουν νερό σε υγρή κατάσταση. Γιατί το νερό φαίνεται ότι είναι απαραίτητο στη διαδικασία της ένωσης των χημικών στοιχείων που θα οδηγήσουν στη δημιουργία της ζωής. Ενας πλανήτης θα πρέπει να έχει και το κατάλληλο μέγεθος, έτσι ώστε η ατμόσφαιρα που θα συγκρατεί να μην είναι ούτε πολύ μεγάλη, όπως του Δία, ούτε πολύ μικρή, όπως του Αρη.

Βλέπετε πιθανή τη μετεγκατάσταση ανθρώπων στον Αρη ή αλλού τα επόμενα έτη;

Δυστυχώς όχι. Είμαστε καταδικασμένοι, φυσικά, να μετοικήσουμε κάποια στιγμή. Αλλά προς το παρόν δεν μπορώ να είμαι τόσο αισιόδοξος όσο μερικοί άλλοι, γιατί υπάρχουν πολλά ακόμη τεχνικά και άλλα προβλήματα που δεν έχουν επιλυθεί. Οσο κι αν θα το ήθελα προσωπικά, επανδρωμένα ταξίδια προς τον Αρη δεν βλέπω να υλοποιούνται πριν από το τέλος του αιώνα που διανύουμε, εκτός κι αν μιλάμε για «μια κι έξω αποστολή αυτοκτονίας». Οσον αφορά όμως τον μελλοντικό αποικισμό της Σελήνης ή του Αρη, αυτό μάλλον θα πρέπει να περιμένει 200 ή 300 ακόμη χρόνια. Αλλά κι αυτές ακόμη δεν θα είναι παρά αποικίες περιορισμένες.

«Ο κόσμος μας θα καταστραφεί, οτιδήποτε γεννιέται, πεθαίνει»

Κύριε Σιμόπουλε, θα καταστραφεί ο κόσμος μας κάποτε;

Είναι ένας απαράβατος κανόνας πως οτιδήποτε γεννιέται θα εξελιχτεί και κάποια στιγμή θα πεθάνει. Αυτό είναι σωστό και για τη Γη, και για τον Ηλιο, αλλά και για ολάκερο το Σύμπαν.

Δεν ανήκετε δηλαδή στους υποστηρικτές της θεωρίας του κυκλικού Σύμπαντος;

Μάλλον όχι! Παλαιότερα η θεωρία του παλλόμενου Σύμπαντος είχε μια κάποια πιθανότητα. Σήμερα όμως με την ανακάλυψη της σκοτεινής ενέργειας που έχουμε εντοπίσει τα τελευταία 20 χρόνια δεν θεωρώ ότι η διαστολή αυτή θα μπορέσει ποτέ να σταματήσει. Φαίνεται δηλαδή ότι η εκθετική διαστολή του χώρου θα συνεχιστεί απτόητη σε ένα Σύμπαν που θα είναι άδειο από οποιαδήποτε ενέργεια, όταν η θερμοκρασία του Σύμπαντος θα φτάσει σχεδόν στο απόλυτο μηδέν σ’ έναν αριθμό ετών που ξεκινάει με τη μονάδα ακολουθούμενη από 1.000 μηδενικά!

Τι θεωρείτε ως το σημαντικότερο πράγμα κοιτώντας τα άστρα και γιατί να μη μας τρώνε τα καθημερινά μας ζητήματα;

Αυτό που έλεγε ο Αριστοτέλης, ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να θέλει να μάθει τι κρύβεται εκεί έξω και να διαπιστώνει συγχρόνως πόσο μικροί είμαστε και πόσο ασήμαντα είναι τα καθημερινά μας προβλήματα!

Οι πρόσφατες πυρκαγιές, πέραν των προφανών τεράστιων πολιτικών και διαχειριστικών ευθυνών, μας προετοιμάζουν για μια κανονικοποίηση των φυσικών καταστροφών;

Αν και δεν είμαι αρμόδιος να απαντήσω, ως ενεργός όμως πολίτης θεωρώ ότι τέτοιου είδους φυσικές καταστροφές είναι αποτέλεσμα και της δικής μας συμπεριφοράς. Επιστήμονες όπως ο μακαρίτης Νίκος Μάργαρης που είχε επανειλημμένα προσπαθήσει και επί χρόνια να αναπτύξει μια οικολογική συνείδηση στους συμπατριώτες μας, ήταν απλώς μια «φωνή βοώντος εν τη ερήμω».

Βλέπετε εσείς η κλιματική αλλαγή συνολικά να μεταβάλλει τη ζωή μας το επόμενο διάστημα;

Κοιτάξτε, ο άνθρωπος μπορεί να προσαρμοστεί. Αλλά δεν είναι ανάγκη να είναι κανείς ειδικός για να κατανοήσει ότι μια αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης θα έχει πολυποίκιλες επιπτώσεις όχι μόνο στη ζωή μας, αλλά και στο οικοσύστημα του πλανήτη μας και στην άνοδο της στάθμης των θαλασσών. Ενα τέτοιο γεγονός θα έχει ως αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν οι παραλίες της γήινης ξηράς όπου κατοικεί το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού και βρίσκεται το ένα τρίτο της καλλιεργήσιμης γης. Στη δική μας περίπτωση, από τα 16.000 χιλιόμετρα στα οποία εκτείνονται οι ελληνικές ακτές, περίπου τα 7.000 χιλιόμετρα είναι περιοχές ιδιαίτερα ευάλωτες στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας που υπολογίζεται ότι θα φτάσει τα 70-100 εκατοστά με τις ανάλογες επιπτώσεις στις παραλίες και στα λιμάνια μας.