Ο κήπος της αυτογνωσίας μας

Από πού ερχόμαστε; Αυτή η ερώτηση ταλανίζει τους ανθρώπους εδώ και αιώνες, εντούτοις για πάρα πολλά χρόνια απάντηση μπορούσαν να δώσουν μόνον οι μύθοι και τα ιερά βιβλία. Οταν όμως οι βιολόγοι άρχισαν να μελετούν με προσοχή την τεράστια ποικιλία της ζωής στη Γη, διαπίστωσαν ότι αυτή δεν ήταν κάτι που είχε δημιουργηθεί άπαξ διαπαντός, αλλά ότι διάφορες μορφές ζωής μετατρέπονταν διαρκώς σε νέες. Σε αυτό το φυλογενετικό δέντρο των έμβιων όντων εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε παρά ένα μικρό κλαδάκι, που μάλιστα εμφανίστηκε σχετικά αργά. Μέχρι πού φτάνουν άραγε οι «ρίζες» αυτού του δέντρου; Και πώς να ξεκίνησε η ζωή στη Γη;

Αυτές τις ερωτήσεις μάλλον δεν θα καταφέρουμε ποτέ να τις απαντήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Μια άλλη ματιά όμως, για εμάς τους αμύητους δίνει ο Γκότφριντ Σατζ (1936-2015), διακεκριμένος επιστήμονας και διεθνώς καταξιωμένος στον χώρο της έρευνας καθηγητής Βιοχημείας, ο οποίος δίδαξε σε πολλά ανώτατα ιδρύματα, μεταξύ των οποίων το Πανεπιστήμιο Κορνέλ στις ΗΠΑ, το Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το περίφημο Biozentrum του Πανεπιστημίου της Βασιλείας στην Ελβετία, του οποίου μάλιστα διετέλεσε διευθυντής επί χρόνια. Υπήρξε ένας από τους ερευνητές που ανακάλυψαν το μιτοχονδριακό DNA και τιμήθηκε με πολλά βραβεία στην προσφορά του.

Η τέχνη είχε εξέχουσα θέση στη ζωή του και έγραψε άρθρα και βιβλία επιστημονικής εκλαΐκευσης όπως αυτό, ενώ συμμετείχε ως βιολονίστας σε ορχήστρες κλασικού ρεπερτορίου μαζί με τη σύζυγό του. Ισως γι’ αυτό σ’ ένα από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου του περιγράφει με τόση μαεστρία κάτι που δεν είχαμε σκεφθεί ποτέ: τη μαγευτική περιπλοκότητα των μονοκύτταρων οργανισμών. Υπενθυμίζοντας πάντα ότι εκείνα που δεν ξέρουμε είναι περισσότερα από αυτά ξέρουμε.

Αυτά που ξέρουμε: «Για παράδειγμα, αυτό που ξέρουμε είναι ότι οι πλέον αρχέγονοι από τους οργανισμούς που γνωρίζουμε ζουν στα κοχλάζοντα νερά θερμοπιδάκων (γκέιζερ) και σε πηγές με θείο, καθώς και σε διάκενα σε βάθος χιλιομέτρων μέσα στη Γη. Ομως ο πιο ακραίος βιότοπος τέτοιων αρχέγονων οργανισμών είναι ρωγμές στον πυθμένα της θάλασσας, από τις οποίες αναβλύζει καυτό νερό με θερμοκρασία που φτάνει τους 500 βαθμούς Κελσίου. Ο μεταβολισμός αυτών των μονοκύτταρων οργανισμών παραπέμπει στην προέλευσή τους από ένα περιβάλλον αρχέγονο και ηφαιστειογενές. Αν ποτέ ανακαλύψουμε ζωή σε άλλον πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος, η πιθανότητα να μοιάζει σ’ αυτές τις μορφές ζωής τις οποίες συναντάμε σήμερα στα βάθη του γήινου φλοιού και στις ρωγμές των θαλάσσιων πυθμένων είναι αρκετά μεγάλη».

Κι αυτά που δεν ξέρουμε: «Ανω του μισού της ολικής βιομάζας του πλανήτη μας είναι βακτήρια και αρχαία, τα περισσότερα από τα οποία μάς είναι ακόμη άγνωστα. Μέχρι σήμερα έχουμε ταυτοποιήσει λιγότερα από 10.000 είδη, δηλαδή ούτε το 1 χιλιοστό των 10 εκατομμυρίων ειδών που πιθανότατα υπάρχουν. Και ένα μόνο απ’ αυτά θα μπορούσε – με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του – να ανατρέψει πλήρως τις απόψεις μας για την εμφάνιση της ζωής πάνω στη Γη».

Κάπως έτσι, μέσα από έναν χορό όπου μαθαίνουμε κάθε βήμα του, μέσα από τα 19 δοκίμια του βιβλίου, ο Γκότφριντ Σατζ μας ταξιδεύει στο απέραντο βασίλειο της φύσης, σ’ έναν «κήπο γεμάτο θαύματα», τον κήπο της βιολογίας. Οπως παρατηρεί στην εισαγωγή ο νομπελίστας Ιατρικής 1996 Ρολφ Ζίνκερναγκελ, ο συγγραφέας ξεκινά την προσέγγιση στο θέμα διατυπώνοντας πάντα μια παρατήρηση ή μια ερώτηση. Περιγράφει τα θέματά του παραθέτοντας τόσο τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβανόμασταν παλαιότερα όσο και τις γνώσεις που έχουμε σήμερα πάνω σ’ αυτά, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα και στους αναγνώστες να συμμετάσχουν στην εξερεύνηση του μυστηρίου των φαινομένων της φύσης.

Τα δοκίμια στηρίζονται σε αληθινά περιστατικά, σε ανακοινώσεις ή ειδήσεις που ο συγγραφέας παραθέτει με τόσο απλό και κατανοητό τρόπο, ώστε να κατανοήσουμε εύκολα. Είναι «αληθινές» ιστορίες, με περιεχόμενο κατανοητό, που όμως αφήνουν πάντα ένα αναπάντητο ερώτημα να αιωρείται στο τέλος κάθε κεφαλαίου, ένα κλείσιμο του ματιού στην εξέλιξη της επιστήμης που μπορεί ανά πάσα στιγμή να μας εκπλήξει και να ανατρέψει τα όσα νομίζουμε ότι ισχύουν.

Ερωτήματα

Τα ερωτήματα στα οποία αποπειράται ο Σατζ να δώσει μια απάντηση ή τουλάχιστον να εξερευνήσει είναι πολλά: Πώς δημιουργήθηκε η ζωή, πώς δαμάστηκε η φλόγα που έφθασε στη Γη από το σύμπαν, ποιος είναι ο κύκλος ζωής των αιμοκυττάρων μας; Πώς η αυτοκτονία των κυττάρων συμβάλλει στη διατήρηση της ζωής; Τι αποκαλύπτει το κοβάλτιο στον οργανισμό μας; Ποια είναι η «αόρατη πείνα» που απειλεί την ανθρωπότητα; Πώς εξασφαλίζεται η ατομικότητα κάθε ανθρώπου; Ποια είναι η επίδραση των γονιδίων και του περιβάλλοντος στην ερωτική συμπεριφορά;

Γιατί δεν είμαστε σκλάβοι των γονιδίων μας και σε τι διαφέρουμε απ’ τους χιμπατζήδες; Τι είναι η επιγενετική και γιατί η τρυφερότητα κατά τον θηλασμό καθορίζει πώς θα συμπεριφέρεται το νεογέννητο ποντικάκι σε όλη τη μετέπειτα ζωή του; Πώς μετατρέπεται σε αχαλίνωτο Δον Ζουάν ένας μονογαμικός αρουραίος και πώς επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας ουσίες όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη ή η κοκαΐνη; Γιατί στον πόλεμο κατά των μικροβίων χαμένοι θα είμαστε πάντα εμείς;

Ο κήπος της βιολογίας, δοσμένος με τόσο γλαφυρό τρόπο, γίνεται ένας κήπος γεμάτος θαύματα, ο αόρατος κήπος της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας, της βιοχημείας και της γενετικής – ο κήπος της αυτογνωσίας μας.