Φίλος από τα παλιά

Δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά που και σ’ αυτή τη θέση έχει συζητηθεί, τοποθετηθεί ειδολογικά και αναλυθεί δραματουργικά το μπουλβάρ. Θυμίζω σε όλους πως ο χαρακτηρισμός «μπουλβάρ» αναφέρεται στο θέατρο που ευδοκιμεί και συχνάζει στις «μεγάλες λεωφόρους». Ας μείνουμε σ’ αυτόν τον όρο που έρχεται από μια χώρα που έκανε – τη Γαλλία εννοώ – και τη μεγάλη της ταξική επανάσταση. Διότι βέβαια η Γαλλική Επανάσταση ήταν ταξική και έγινε από τους αστούς για τους αστούς. Δεν πρόκειται βέβαια εδώ να αναλύσω τους πολιτικούς όρους που καθόρισαν και εδραίωσαν αυτή την επανάσταση. Θα μείνω σε ό,τι με αφορά, στο πώς δηλαδή το αστικό καθεστώς που εγκαθίδρυσε τη δική του εξουσία έφερε στο κράτος και στη γενικότερη ευρωπαϊκή, κι όχι μόνο, Ιστορία και το γούστο του, τις αξίες και τα δόγματα της δικής του αισθητικής. Οι μεγάλοι συγγραφείς της Γαλλίας που δόξασαν το μυθιστόρημα, ο Μπαλζάκ, ο Ζολά, για να πάρω δύο αισθητικά άκρα, μας κληροδότησαν χιλιάδες αστούς, χαρακτήρες και τύπους, δημιουργήματα και λειτουργούς αυτού του πολιτικού, πολιτιστικού και ηθικού μορφώματος που μας ακολουθεί έως σήμερα. Βέβαια, η πινακοθήκη δεν έμεινε αποκλειστικά στα γαλλικά σύνορα. Ο αστός και ο μικροαστός είναι έως τις μέρες μας σ’ όλο πλέον το παγκόσμιο πεδίο κυρίαρχη κοινωνική αμοιβάδα, διότι ως αμοιβάδα και γεννιέται και πολλαπλασιάζεται διά διχοτομήσεως!

Στην ιστορία του θεάτρου που μας ενδιαφέρει εδώ, ο τύπος του αστού εισάγεται πρώτη φορά στα σανίδια της σκηνής με τους γάλλους προεπαναστατικούς, δηλαδή οξυδερκείς για τα μέλλοντα να συμβούν, συγγραφείς.

Για να μείνουμε στους συμβολισμούς, τα δύο πρώτα θεατρικά κείμενα που θεωρούνται πρόγονοι του αστικού δράματος είναι δύο έργα του Ντιντερό, «Ο πάτερ φαμίλιας» και «Ο νόθος γιος». Θυμίζω πως ο Ντιντερό είναι μια κορυφαία προσωπικότητα συνδεδεμένη με το κίνημα του Διαφωτισμού, συντάκτης της «Εγκυκλοπαίδειας», συνοδοιπόρος του Ρουσό, του Βολταίρου και τόσων άλλων νομικών, φιλολόγων, μαθηματικών και φυσικών που δημιούργησαν το σύστημα που ονομάστηκε «αιώνας των Φώτων».

Ο Ντιντερό λοιπόν παρέλαβε ένα θέατρο που είχε να κάνει με τους ηγεμόνες και τα πάθη τους, Οθέλλους, Μάκβεθ, Ληρ, Ερρίκους, Ριχάρδους, και άλλες κοινωνικές εκδοχές της εξουσίας που συνέχιζαν τα αρχαία, ελληνικά και ρωμαϊκά, δραματουργικά πρότυπα και έστρεψε την προσοχή του εκεί όπου είχε προλάβει να τα στρέψει η μεγαλοφυΐα του Μολιέρου, στους αρχοντοχωριάτες, τους κατά φαντασίαν μεγαλοαστούς ασθενείς, τους μεγαλοαγρότες κτηματίες, τους ψευτοηθικολόγους ταρτούφους, τους φιλάργυρους και τους κερατάδες, στις ψευτοσπουδαίες μαϊμούδες αστές κ.τ.λ.

Τώρα ο Ντιντερό και οι διάδοχοί του αναλύουν με άλλα κριτήρια τις δομές και τα προτάγματα της αστικής κοινωνίας που πλέον αναδύεται από τον βυθό και κατακυριεύει την ιστορική συγκυρία.

Θυμίζω επίσης πως ο Ιάγος του Σαίξπηρ απορεί που οι ενέργειές του ωθούν τον Οθέλλο στο έγκλημα. Ο ίδιος φαίνεται να γνωρίζει τις ατασθαλίες της γυναίκας του και να αντιπαρέρχεται παλιές τραγικές ή δραματικές αντιδράσεις συζυγικής ζήλειας. Τώρα η απιστία της συζυγικής παστάδας είναι μόδα και κυριαρχεί το γαϊτανάκι «μου πήρες, σου παίρνω» κ.τ.λ.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΑΣΤΩΝ. Το θέατρο λοιπόν των αστών που κυριαρχεί στις «μεγάλες λεωφόρους» και απευθύνεται στους αστούς, τους μικροαστούς και στο προλεταριάτο που φιλοδοξεί και παλεύει να αλλάξει ταξικό στρατόπεδο γίνεται το θέατρο της νέας τάξης πραγμάτων.

Τώρα τα κίνητρα των θεατρικών προσώπων είναι διαφορετικά, όσο κι αν ομοιάζουν οι μέθοδοι και οι σκοποί. Τώρα τα αίτια είναι το χρήμα, η καριέρα, τα όρια της ελευθεριότητας, όχι της ελευθερίας, η κληρονομιά, η ιδιοκτησία, το κέρδος, η κοινωνική θέση, η δύναμη της εξουσίας μέσα στο οικονομικό μικροσύστημα, η εκπαίδευση των τέκνων, οι παραδόσεις της οικογένειας ή της τάξης.

Οι μεγάλοι γερμανοί συγγραφείς, ο Γκαίτε και ο Σίλερ, μας κληροδότησαν έργα του κλασικού παραδείγματος και έργα της αστικής ηθικής. Π.χ. άλλο δραματουργικό σχέδιο έχουν η «Μαρία Στιούαρτ» και η «Λουίζα Μίλερ» του Σίλερ, η πρώτη είναι βασίλισσα, η δεύτερη πληβεία!

Γύρω στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίζονται και στις άλλες χώρες της Ευρώπης πλην της Γαλλίας και της Γερμανίας, στην Ιταλία, την Αγγλία, την Αυστρία αλλά και τη Ρωσία, τις σκανδιναβικές χώρες, αστικά δράματα και αστικές κωμωδίες.

Ετσι διαμορφώνεται με ποικίλες παραλλαγές το θέατρο των βουλεβάρτων που θα κυριαρχήσει για δύο αιώνες στις ευρωπαϊκές και τις αμερικανικές σκηνές.

Εγραφα και παλιότερα πως το μπουλβάρ έχει τις ρίζες του στα αγιογραφικά πρότυπα. Θυμηθείτε τον όφιν στον Παράδεισο, τον Αδάμ και την Εύα, τον τρόπο που κέρδισε τα πρωτοτόκια ο γιος του Αβραάμ και ο τρόπος που φορτώθηκε μια μοιχεία ο Ιωσήφ! Για να μην αναφερθώ στα μαλλιά της Δαλιδά και τα αργύρια του Ιούδα, όταν η προδοσία του έμπιστου μαθητή έγινε με ένα φιλί!

Αλλά ας γυρίσουμε στη θεατρική πρακτική. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιζόμενων έργων διεθνώς είναι αυτής της κατηγορίας. Και έχουμε μια πληθώρα δραματουργικών συνταγών, όπου η πορεία των δρωμένων άλλοτε καταλήγει στη συμφιλίωση και άλλοτε στον θάνατο, στην αυτοκτονία ή την τιμωρία των απροσάρμοστων στα αστικά ήθη «ηρώων».

Πάντως, το κυρίαρχο μοτίβο είναι η ερωτική συμπεριφορά, η απιστία, η ερωτική προδοσία, οι αταίριαστοι γάμοι ηλικιακά ή ταξικά, η ερωτική επανάσταση των παιδιών ενάντια στα πατρικά ηθικά και οικονομικά προτάγματα, η εισβολή του τρίτου σ’ ένα ζεύγος (κλασικό πλέον μοτίβο από τον όφιν στον Παράδεισο), η απελπισία του ερωτικά προδομένου κ.τ.λ.

Δεν υπάρχει θεατρική περίοδος κατά την οποία να μη μας απασχολεί ένα μπουλβάρ, άλλοτε συνηθισμένης δομής κι άλλοτε πρωτότυπης σύλληψης.

Εχω συχνά αναφερθεί στη συμβολή των αμερικανών βουλβαρδιέρων που ανανέωσαν τη γαλλική και τη γερμανική συνταγή. Και δεν θα ήταν καλύτερο μνημόσυνο για τον πρόσφατα νεκρό Νιλ Σάιμον από το να τον αναδείξουμε μέγα ανανεωτή του κλασικού σχεδίου. Ο Σάιμον εισήγαγε και ιψενικά ή πιραντελικά, στο ελαφρύτερο, μοτίβα στα μαστορικά του δημιουργήματα.

Στο θερινό θέατρο Λαμπέτη (που μας φέρνει στην ατμόσφαιρα άλλων πιο ανθρώπινων θερινών θεατρικών ημερών) παίζεται ένα τυπικό μπουλβάρ των Ζαν Φράνκο – Γκιγιόμ Μελανί με τον τίτλο «Πανικός στο υπουργείο».

Το έργο έχει μεταφράσει ο έμπειρος συγγραφέας του είδους στα ελληνικά Δημήτρης Αποστόλου μεταφέροντάς το στα καθ’ ημάς. Γνωστή παλαιόθεν μέθοδος, αφού τα αστικά ήθη πλέον είναι παντού τα ίδια και απαράλλαχτα. Εξάλλου ο σκηνοθέτης Βασίλης Θωμόπουλος με σημαντική και τηλεοπτική ανάλογης θεματικής καριέρα γνωρίζει την ποικιλία της πινακοθήκης μιας Ευρώπης χωρίς σύνορα.

Εξοχο το σκηνικό του Χαλκιά και με γούστο τα κοστούμια της Νικόλ Παναγιώτου και οι φωτισμοί του Γιώργου Φωτόπουλου.

Η Μαριάννα Τουμασάτου δίνει ρέστα, κατέχει το είδος, τους ρυθμούς του, τις πάσες και τις σιωπές και την κυρίαρχη χειρονομία των τύπων.

Ο Μάριος Αθανασίου, παρόλο που γέρνει προς τη λαϊκότερη φάρσα, έχει συνέπεια. Σημειώνω την πολύ εύστοχη στο μέτρο της παρουσία τής Μενενάκου, τη ζωηράδα και την ευχέρεια των μεταβάσεων στις καταστάσεις τής Κοσμοπούλου και την ισορροπία των συμπεριφορών τού Ορφέα Παπαδόπουλου.

Ο Κώστας Βουτσάς δείχνει το μέτρο του είδους με κύρος!

info