Το ημερολόγιο έδειχνε 15 Σεπτεμβρίου 2008. Ο Ντέμιαν Χερστ έσπαγε τα στεγανά, προσπερνούσε τους μεσάζοντες και πωλούσε τα έργα του ο ίδιος μέσω δημοπρασίας των Σόθμπις στο Λονδίνο προς 90,95 εκατ. δολάρια. Το ίδιο βράδυ η Λίμαν Μπράδερς κήρυττε χρεοκοπία στη Νέα Υόρκη και ο δείκτης Ντάου Τζόουνς έπεφτε κατά 500 μονάδες, παρασύροντας στην καταστροφή την παγκόσμια χρηματιστηριακή αγορά. Η δημοπρασία του έκανε συνολικό τζίρο σε δύο μέρες 143,7 εκατ. δολάρια και θεωρήθηκε χαρακτηριστική των υπερβολών που χαρακτήριζαν την αγορά της σύγχρονης τέχνης πριν από την ύφεση.

Κι ύστερα ήρθε η προσγείωση. Οι πωλήσεις έργων τέχνης και αντικών παγκοσμίως υποχώρησαν από τα 62 δισ. δολάρια το 2008 σε 30,5 δισ. δολάρια το 2009. Κι ακόμη και όταν άρχισαν να είναι εμφανή τα σημάδια ανάκαμψης, το 2017, ο παγκόσμιος τζίρος των 63,7 δισ. δολαρίων ήταν κατά 3,2% χαμηλότερος από τα 65,8 δισ. του 2007.

Η ταχύτητα ανάκαμψης της αγοράς της τέχνης μετά την ύφεση ήταν αξιοσημείωτη. Παρά την πτώση της τάξης του 40% μεταξύ των ετών 2007 και 2009 – μία από τις χειρότερες στιγμές από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 -, τα πράγματα φαίνεται να επανέρχονται από το 2010 και εξής, κυρίως λόγω της αναδυόμενης κινεζικής αγοράς. «Μετά τη συντριβή της δεκαετίας του 1990, χρειάστηκαν περίπου 15 χρόνια για να επανέλθει η αγορά στα επίπεδα που βρισκόταν στα τέλη της δεκαετίας του ’80, καθώς εξαρτιόταν μόνο από την αμερικανική και ευρωπαϊκή ζήτηση» υποστηρίζει η οικονομολόγος Κλερ Μακάντριου.

Με φρίκη θυμούνται ακόμη οι άνθρωποι του χώρου τις δημοπρασίες του Νοεμβρίου 2008 και της άνοιξης του 2009, με τον όγκο των πωλήσεων να μειώνεται έως και 80% και τον τζίρο να πέφτει από τα 500 στα 100 εκατ. δολάρια. Γεγονός που δεν θα μπορούσε να μην έχει επιπτώσεις στις τιμές καλλιτεχνών που είχαν απογειωθεί προ κρίσης, όπως ο Χερστ – τα δέκα ακριβότερα έργα του πωλήθηκαν την περίοδο 2007-2008 – και ο Τακάσι Μουρακάμι. Και οι δύο ακόμη και σήμερα προσπαθούν να φτάσουν οικονομικά το επίπεδο εκείνης της διετίας, απογοητεύοντας τους συλλέκτες που είχαν επενδύσει στο έργο τους, καθώς έχασαν αρκετά χρήματα, αν και πίστευαν ότι έχουν ποντάρει σε σίγουρα «άλογα». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός πίνακα του Ντέμιαν Χερστ με πεταλούδες υπό τον τίτλο «Ο Μίδας και το άπειρο». Το 2008 πωλήθηκε προς 1,2 εκατ. δολάρια, το 2011 προς 790.376 δολάρια (πτώση 37%) και πέρυσι προς 836.438 δολάρια (πτώση 33% της αρχικής τιμής).

ΣΚΑΜΠΑΝΕΒΑΣΜΑΤΑ. Οι σκοτεινές μέρες ωστόσο μοιάζουν παρελθόν για την αγορά της τέχνης. Αν και όσοι γνωρίζουν εκτιμούν ότι όπως η μόδα αλλάζει ανά περιόδους και πότε έχουν ζήτηση τα αφηρημένα και πότε τα παραστατικά έργα, έτσι έχει σκαμπανεβάσματα και το χρηματιστήριο της τέχνης. Τα στοιχεία ωστόσο είναι ενδεικτικά της τάσης, σύμφωνα με τον Πέτερ Γκέρντμαν, επικεφαλής ερευνών της βρετανικής εταιρείας Art Tactic, η οποία ειδικεύεται σε έρευνες αγοράς που αφορούν την τέχνη.

Η μέση τιμή για έργα που πωλήθηκαν σε δημοπρασία στο Λονδίνο έχει αυξηθεί κατά 413% από τον Φεβρουάριο του 2009 ώς τον Μάρτιο του 2018 και κατά 373% για εκείνα που διατέθηκαν σε δημοπρασίες στη Νέα Υόρκη το διάστημα Μαΐου 2009 και 2018. Πλέον κερδισμένοι της συγκεκριμένης κούρσας είναι ο Ζαν Μισέλ Μπασκιά, που από τα 5,8 εκατ. δολάρια (2009) οι τιμές των έργων του εκτοξεύτηκαν στα 110,4 εκατ. δολάρια (2017), και ο Κρίστοφερ Γουλ, του οποίου τα έργα από 1,8 εκατ. που ήταν η υψηλότερη τιμή τους για το 2009 έφτασαν το 2015 στα 29,9 εκατ. δολάρια.

Η διαρκώς αυξανόμενη χρηματοδότηση της αγοράς έργων τέχνης χαρακτηρίζει τη μετά την πτώση της Λίμαν Μπράδερς δεκαετία, όπως φαίνεται κι από τη δημιουργία προορισμών για την αφορολόγητη αποθήκευση έργων τέχνης, όπως και από την ανάπτυξη χρηματοπιστωτικών προϊόντων. Ενδεικτικό είναι ότι οι εγγυήσεις δημοπρασιών ήταν σπάνιες το 2008, τώρα όμως πανταχού παρούσες. Παράλληλα οι συλλέκτες πληρώνουν ολοένα και περισσότερο μέσω δανείων, κάτι που πριν από 20 χρόνια ήταν άγνωστο ως τακτική και πριν από μία δεκαετία βρισκόταν στα σπάργανα, ενώ η συλλογική ιδιοκτησία έργων τέχνης μοιάζει να κερδίζει έδαφος.

«Η κρίση του 2009 συνέβαλε στην ανάδειξη της τέχνης ως μιας εναλλακτικής κατηγορίας περιουσιακών στοιχείων για τους έχοντες που αναζητούσαν την προστασία της οικονομικής τους κατάστασης μέσα από μια επιλογή που τους παρείχε ταυτόχρονα κοινωνική και συναισθηματική ανταμοιβή» υποστηρίζει ο ιδρυτής της Art Tactic Αντερς Πέτερσον και προσθέτει ότι η αυξανόμενη εξάρτηση από τις χρηματοπιστωτικές αγορές αποτελεί «μια τάση που θα διαμορφώσει την αγορά της τέχνης κατά την επόμενη δεκαετία».

Η ΑΣΙΑ. Οσο για το μέλλον; Ολοι συγκλίνουν στην άποψη πως βρίσκεται στην Ασία. «Η άνοδος της Κίνας είναι το πιο σημαντικό πράγμα που έχει συμβεί στον κόσμο κατά τη διάρκεια της ζωής μου» λέει ο καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Κάνις Πρέντεργκαστ και εκτιμά ότι παρά τους αυξημένους δασμούς που επέβαλε ο πρόεδρος Τραμπ στα κινεζικά αγαθά, η Κίνα και συνολικά η Ασία μπορούν να ισχυροποιήσουν τη θέση τους στην παγκόσμια αγορά. Η Δύση βρίσκεται στα τελευταία στάδια μιας οικονομικής έκρηξης και όταν έρθει η επόμενη συντριβή, η Ασία μπορεί να αποδειχθεί σωτήρια τουλάχιστον για την αγορά της τέχνης.