Στο μεταίχμιο ευτυχίας και καταστροφής

Δεν είναι εύκολο να συνοψίσεις τα 10 εκτεταμένα διηγήματα του ελληνικής καταγωγής Τζέφρυ Ευγενίδης (γεν. το 1960 στο Ντιτρόιτ των ΗΠΑ), καθώς εκτείνονται σε μια ευρύτατη θεματική γκάμα και σε μια μεγάλη χρονική περίοδο. Ούτε η τακτοποίησή τους δίνει κλειδιά για την οργάνωση της θεματικής αυτού του βιβλίου. Οχι πως αυτό θα πειράξει ιδιαίτερα τον αναγνώστη ο οποίος σίγουρα θα απολαύσει την απεικονιστική και ερευνητική του δεινότητα στα περισσότερα από αυτά. Ισως πάντως μια κάποια κατάταξη – χρονολογική ή θεματική – θα αποδυνάμωνε το κριτικό επιχείρημα ότι πρόκειται για ετερόκλητα κείμενα που μαζεύτηκαν προκειμένου να ικανοποιηθούν ο εκδότης και το πολυάριθμο κοινό του συγγραφέα. Σε κάθε περίπτωση, οι συγγραφικές εμμονές του Ευγενίδη που έχτισαν τη φήμη του είναι πανταχού παρούσες στο βιβλίο.

 Η κύρια εμμονή – ο ερμαφροδιτισμός και το λεγόμενο κοινωνικό φύλο – που τόσο ευφάνταστα είχε δουλέψει στο «Middlesex» (εκδ. Libro 2003 και Πατάκη 2014, μτφρ. Αννα Παπασταύρου), εμφανίζεται εδώ ιδιαιτέρως στο αφήγημα «Το χρησμικό αιδοίο», με ήρωα έναν ακαδημαϊκό, τον Τζον Λους, η καριέρα του οποίου έχει κλονιστεί. Αυτός ο Δρ Λους λοιπόν, που φιγουράριζε σε περίοπτη θέση στο «Middlesex», εδώ προσπαθεί να ανατρέψει τα ευρήματα της μεγάλης του αντιπάλου που έχουν επαναποκαταστήσει στο βάθρο τους τις παραδοσιακότερες προσεγγίσεις στο σεξ, προτάσσοντας τις ορμόνες και την ανθρώπινη φυσιολογία έναντι των πολιτισμικών / κοινωνικών επιλογών. Επισκέπτεται με την επιστημονική ομάδα του την Ιριαν Τζάγια, στο ινδονησιακό κομμάτι της Νέας Γουινέας, σίγουρος ότι βρήκε επιτέλους το μείζον επιχείρημα που αναζητούσε στην απομονωμένη τοπική φυλή των Νταουάτ. Διαβιώντας μαζί τους τεκμηριώνει τον απόλυτο διαχωρισμό των φύλων στο πλαίσιο της συγκεκριμένης φυλής, με τις θεωρούμενες μιαρές γυναίκες να ζουν σε άλλο τμήμα του χωριού, ενώ οι άντρες τις επισκέπτονται σπανίως και μόνο για αναπαραγωγικούς λόγους. Τα νεαρά αγόρια περιορίζονται στον λεγόμενο ανδρωνίτη και επιδίδονται σε πεοθηλασμό – το αντρικό σπέρμα θεωρείται ότι περιέχει περίπου μαγικές ιδιότητες – μέχρι τουλάχιστον να ενηλικιωθούν. Ιδού λοιπόν το επιχείρημα του κοινωνικού προσδιορισμού του φύλου που γύρευε ο Λους. Μόνο που η ηθική και πολιτισμική σύγκρουση σοβεί, καθώς ένας ανήλικος ιθαγενής τον κυνηγάει μες στη νύχτα επιδιώκοντας τη σεξουαλική πρακτική που γνωρίζει τόσο καλά. Πώς αυτό που θα θεωρούνταν έγκλημα στο Μανχάταν μπορεί να συμβαδίσει με την αποδοχή εκ μέρους του Λους των τοπικών πρακτικών; Υπάρχει τελικά οικουμενικότητα στις ηθικές αρχές ή μήπως οφείλουμε να σεβαστούμε κάθε μορφή παρέκκλισης υπό το επιχείρημα του σεβασμού του Αλλου και της εντοπιότητας;

 Σε εξωτικό πλαίσιο κινείται και το «Air Mail». Σε ένα παραδείσιο νησάκι της Ταϊλάνδης έχει δημιουργηθεί μια κοινότητα χίπηδων, ταξιδευτών και αναχωρητών από τον «πολιτισμένο» κόσμο. Ζουν καλά και πάμφθηνα, κάνουν πάρτι, εντρυφούν σε ινδουιστικές και βουδιστικές πρακτικές, καπνίζουν καλό χόρτο και επουλώνουν τις πληγές της προγενέστερης ζωής τους. Ο επί γης παράδεισος έχει λοιπόν βρεθεί, ώσπου χτυπούν την πόρτα τους οι τροπικές διαρροϊκές ασθένειες. Ο Μίτσελ, ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, θα πολεμήσει την ασθένεια όχι με τα μέσα του πολιτισμού αλλά με εντατική δίαιτα. Μόνο που ειρωνικώ τω τρόπω θα ενωθεί έτσι με το «παγκόσμιο όλον» όταν πια θα έχει νικήσει το κακό και μια ειδυλλιακή νύχτα θα παραδώσει το πνεύμα στους ουρανούς.

 Ο γάμος, η οικογένεια και οι κλονισμοί του θεσμού στον σύγχρονο κόσμο είναι μια άλλη μεγάλη εμμονή του Ευγενίδη. Συχνά πυκνά έχουμε και εδώ ζευγάρια που είτε τα φέρνουν βόλτα όπως όπως είτε βρίσκονται σε διάσταση. Λ.χ. στο τελευταίο και πλέον εκτεταμένο διήγημα της συλλογής με τον τίτλο «Εγκαιρη καταγγελία» αλλά και στο «Βρες τον κακό», οι άντρες έχουν κάνει την παρασπονδία τους και ζουν εξορισμένοι από την οικογενειακή εστία. Πρόκειται για δύο από τις καλύτερες ιστορίες της συλλογής, με τη διάσταση να έχει έλθει για εντελώς διαφορετικούς λόγους. Και στα δύο ωστόσο ο νόμος έχει παρέμβει και οι πατεράδες – από τη σκοπιά των οποίων ο Ευγενίδης αφηγείται με τρυφερότητα τις ιστορίες – ζουν τον σπαραγμό της στέρησης του οικογενειακού καταφυγίου και κυρίως την απουσία ή απομάκρυνση των παιδιών. Εδώ θα μπορούσαμε να έχουμε προπλάσματα κανονικού μεγέθους μυθιστορημάτων, καθώς ο συγγραφέας χρησιμοποιεί για τη δημιουργία του ερωτικού τριγώνου και άτομα με διαφορετικές πολιτισμικές συντεταγμένες, πλην εξαμερικανισμένα. Ειδικά στο δεύτερο η ανήλικη ινδή μαθήτρια που εμπλέκει ερωτικά τον ήρωα και στη συνέχεια τον καταγγέλλει στην αστυνομία το κάνει με κίνητρο να προκαλέσει κοινωνικό σκάνδαλο έτσι ώστε η οικογένειά της να μην την παντρέψει με συνοικέσιο πίσω στην Καλκούτα, όπως συνηθίζεται μεταξύ των ινδουιστών (ως απωλέσασα την παρθενία της). Η ιστορία ξεφεύγει ωστόσο, ο ήρωας ζει τον εφιάλτη του, διαφεύγει από τη χώρα και απ’ ό,τι φαίνεται η οικογενειακή επανασύνδεση είναι δύσκολο να επέλθει παρά την αθώωση και επιστροφή του στις ΗΠΑ. Και εδώ λοιπόν, στα της οικογένειας εμπλέκονται τα ζητήματα των πολιτισμικών αποστάσεων, της έλλειψης κατανόησης μεταξύ πολιτισμών και πάνω απ’ όλα εκείνα της ταυτότητας, κυρίαρχα σήμερα στο αμερικανικό γίγνεσθαι και όχι μόνο.

 Υπάρχει και μια τρίτη εμμονή που είχα εντοπίσει από παλιά στον Ευγενίδη αλλά εδώ μου έγινε σαφέστερη: αυτή του χρήματος. Γιατί το χρήμα όλοι το σνομπάρουν όταν το έχουν και το επιθυμούν αφόρητα όταν λείπει, κυρίως δε όταν λείπει προκειμένου να πραγματωθούν οι επιθυμίες όσων εξαρτώνται από εσένα. Τέτοιες περιπτώσεις έχουμε συχνά εδώ, μέσω μιας καταφυγής σε μοτίβα του παρελθόντος, παρμένα ίσως από τη ρεαλιστική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, την οποία αγαπά ιδιαίτερα ο Ευγενίδης, όπως είχε αναπτύξει στο «Σενάριο γάμου» (εκδ. Πατάκη, 2012, μτφρ. Αννα Παπασταύρου). Στο «Μεγάλο Πείραμα» λ.χ. ένας ματαιωμένος ποιητής που εργάζεται εξ ανάγκης για έναν εκδοτικό μεγιστάνα στο Σικάγο νιώθει αδικημένος καθώς δεν μπορεί να ανακαινίσει το παλαιικό του σπίτι και η οικογένειά του ζει σε κάποια ανέχεια. Ο λογιστής της επιχείρησης τον παρασύρει τελικά στον κόσμο των αφανών οικονομικών, των εικονικών τιμολογίων και των οφσόρ. Ομως ο υπερήλικος μεγιστάνας τα ‘χει τετρακόσια από ό,τι αποδεικνύεται. Ακόμα μεγαλύτερη συγγραφική συμπόνια έχουμε στο διήγημα «Προκλασική μουσική» όπου λείπει δραματικά το χρήμα από το ζευγάρι που κάποτε έκανε προχωρημένες μουσικές σπουδές μεταξύ άλλων στο Βερολίνο, και τώρα βιοπορίζεται όπως όπως, έχοντας μάλιστα υπερχρεωθεί προκειμένου να αποκτήσει ένα κλαβίχορδο απαραίτητο για να μείνει το όνειρό τους και η επικοινωνία με προπάτορες σαν τον Μπαχ ζωντανά. Ωστόσο οι πιστωτές καραδοκούν και δεν σκαμπάζουν και πολλά από προκλασική μουσική.

 Σε αυτά και στα υπόλοιπα διηγήματα της συλλογής έχουμε πάντως μια συστηματική προσπάθεια να κατασκευαστεί ένα ψηφιδωτό ανθρωπίνων τύπων και καταστάσεων που αποδίδονται με ενσυναίσθηση και χιούμορ. Ποικίλλουν οι τόποι, τα επαγγέλματα, οι ηλικίες και η κοινωνική τάξη, ωστόσο τα πάντα βρίσκονται σε ένα μεταίχμιο, σε ένα είδος αιώρας που μπαλαντζάρει μεταξύ ευτυχίας και καταστροφής. Μένεις τελικά με την πεποίθηση πως σε ό,τι αφορά αυτόν τον σχετικά ολιγόγραφο συγγραφέα μόνο να κερδίσεις έχεις από την επαφή σου μαζί του, μεταξύ των άλλων γιατί διδάσκει ότι η ζωή (και η αφήγησή της) αξίζουν περισσότερη προσοχή από όση συχνά τους αφιερώνουμε.

Τζέφρυ Ευγενίδης

Μτφρ. Αννα Παπασταύρου, εκδ. Πατάκη, 2018,

σελ. 406

Tιμή 17,70 ευρώ

Στις 27 Σεπτεμβρίου ο Τζέφρυ Ευγενίδης θα επισκεφθεί για πρώτη φορά την Αθήνα, μιλώντας στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Είσοδος: ελεύθερη

Πληροφορίες: www.SNFCC.org.

Διοργάνωση: «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» του Δήμου Αθηναίων

Στις 25 Σεπτεμβρίου ο συγγραφέας θα επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη όπου θα μιλήσει στην αίθουσα τελετών του ΑΠΘ