Ενα ατύχημα στο πόδι ήταν αρκετό για να του κλείσει για πάντα την πόρτα των μεγάλων διεθνών σκηνών στις οποίες μεσουρανούσε είτε ως κορυφαίος χορευτής στο Ballet Theatre Company της Νέας Υόρκης είτε αργότερα ως καλλιτεχνικός διευθυντής των μπαλέτων του Μαρκησίου Ντε Κουέβας. Κι ήταν εκείνο το συμβάν που επέτρεψε στο μικρόβιο του συλλέκτη, το οποίο είχε εκδηλωθεί δειλά στο παρελθόν, να θεριέψει και να τον αναδείξει σε έναν από τους μεγαλύτερους συλλέκτες έργων τέχνης παγκοσμίως, έναν από τους πλέον δραστήριους γκαλερίστες που έγραψε ξεχωριστές σελίδες στον χώρο της ιστορίας αλλά και του εμπορίου της τέχνης.

Σχεδόν εκατόν δέκα χρόνια από τη γέννησή του (1907), 30 από τον θάνατό του και τέσσερις δεκαετίες μετά την ιστορική δωρεά εκ μέρους του 47 έργων προς το Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης, που αποτέλεσε τη μαγιά για τη δημιουργία του ίδιου του Μουσείου, του πρώτου ιδρύματος ανάλογου περιεχόμενου στην Ελλάδα, ο Αλέξανδρος Ιόλας «ξανασυστήνεται» στο ελληνικό κυρίως κοινό μέσα από την πλούσια κληρονομιά που άφησε. Και όχημα για να συμβεί αυτό αποτελεί η νέα μεγάλη παραγωγή του ΜΜΣΤ «Αλέξανδρος Ιόλας, η κληρονομιά», που επιμελείται η διευθύντρια του Μουσείου Θούλη Μισιρλόγλου και αποτελεί συνδιοργάνωση με τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το Φεστιβάλ Δημήτρια 2018. «Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκθεση για τον Ιόλα που έχει διοργανωθεί ώς σήμερα παγκοσμίως. Του το οφείλει το Μουσείο, η πόλη και η χώρα» επισημαίνει η Θούλη Μισιρλόγλου, η οποία επέλεξε να αναδείξει την κληρονομιά που άφησε ο εκ των επιδραστικότερων ανθρώπων στην τέχνη μετά το 1950 σε διεθνές επίπεδο.

Πώς προσδιορίζεται η κληρονομιά ενός ανθρώπου που άγγιξε το όριο του μύθου; «Εκανε την τέχνη εργαλείο ζωής και αυτό σήμερα παραλαμβάνουμε ως κληρονομιά του. Εδειξε έντονο ενδιαφέρον για όλες τις όψεις του πολιτισμού, αρχαίου, κυρίως όμως σύγχρονου. Δεν γνώριζε όρια, ούτε καλλιτεχνικά ούτε εθνικά. Μιλούσε επτά γλώσσες και λάτρεψε την περιπέτεια μέσα στον κόσμο της τέχνης. Κινήθηκε σε πολλά διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως είναι η Νέα Υόρκη, το Παρίσι, το Μιλάνο, η Ρώμη, η Μαδρίτη, η Αθήνα, αρχικά διευθύνοντας και εν συνεχεία ιδρύοντας γκαλερί, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από ορισμένους ως ένας πρώιμος Γκαγκόζιαν. Ο αριθμός των εκθέσεων που διοργάνωνε δεν είχε προηγούμενο. Σύμφωνα με την πλέον πρόσφατη καταγραφή που κάναμε, στο πλέον εκτενές χρονολόγιο που έχει συνταχθεί σχετικά με την εκθεσιακή του δραστηριότητα, ξεπερνούν τις 280. Αποτέλεσε δε τον ίσως μοναδικό κρίκο που συνέδεσε την Ελλάδα με τα παγκόσμια γεγονότα των εικαστικών τεχνών του 20ού αιώνα» υποστηρίζει η επιμελήτρια της έκθεσης. Η οποία για να μεταφέρει την κληρονομιά του Ιόλα στους επισκέπτες έχει επιστρατεύσει περί τα 80 έργα 40 σπουδαίων ελλήνων και ξένων δημιουργών, όπως των Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Ρενέ Μαγκρίτ, Αμεντέο Μοντιλιάνι, Αλεξάντερ Καλντέρ, Χέρμπερτ Λιστ, Αντι Γουόρχολ – τον οποίο ανακάλυψε και ανέδειξε ο Ιόλας -, Λούτσιο Φοντάνα, Ντένις Οπενχαϊμ, Νίκου Χατζηκυριάκου – Γκίκα, Αλέξη Ακριθάκη, Τάκι, Κώστα Τσόκλη, Παύλου.

Χορευτής στο Βερολίνο

Δεν είναι όμως μόνο τα έργα τέχνης που θα «μιλήσουν» για το φαινόμενο Ιόλας. Στην έκθεση θα παρουσιαστεί η ζωή του από τα χρόνια που ξεκίνησε την καριέρα του ως χορευτής στο Βερολίνο ώς την εμπλοκή του με τα εικαστικά, την πανσπερμία των εκθέσεων που διοργάνωσε, την υποστήριξή του στους έλληνες καλλιτέχνες, τον ρόλο του στην καταξίωση των ευρωπαίων σουρεαλιστών και των Νέων Ρεαλιστών της Γαλλίας στην Αμερική, τα σκάνδαλα που σχετίζονται με το πρόσωπό του στην Ελλάδα, αλλά και τη δωρεά του στο Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης. Διαδρομή που θα τεκμηριωθεί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα: επιστολές, κάρτες που σχεδιάστηκαν ειδικά για τον συλλέκτη, θέσεις που έχουν διατυπώσει σημαντικές προσωπικότητες της τέχνης για τον Ιόλα, αλλά και δικά του λεγόμενα, επιστολές υποστήριξης όταν βρισκόταν στη δίνη των σκανδάλων στην Ελλάδα (μεταξύ αυτών του ιστορικού τέχνης σερ Νόρμαν Ρόσενταλ), το ιδιόχειρο σημείωμα σε επιστολόχαρτο γαλλικού ξενοδοχείου με το οποίο εκφράζει την επιθυμία του να προχωρήσει σε δωρεά έργων προς το ΜΚΣΤ, τα οποία θα προσδώσουν έναν τόνο θεατρικότητας στο στήσιμο.

Καίρια θέση όμως θα έχει και η ανάδειξη της σχέσης του με τους καλλιτέχνες και κυρίως με τον Ντε Κίρικο και τον Μαγκρίτ. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τελευταίου, στον οποίο ο Ιόλας πρότεινε να δημιουργήσει γλυπτά. Και μέχρι να τον πείσει χρειάστηκε να ανταλλάξουν περί τις 400 επιστολές, μία εκ των οποίων θα παρουσιαστεί στο ΜΜΣΤ «αναδεικνύοντας τη δημιουργική σχέση που καλλιεργούσε ο Ιόλας με τους καλλιτέχνες».

Είναι μια έκθεση – ευκαιρία να αποκατασταθεί μια προσωπικότητα πολύ παρεξηγημένη τουλάχιστον εντός συνόρων; «Δεν ξέρω αν είναι παρεξηγημένος. Πιστεύω ότι το ελληνικό κοινό δεν τον κατάλαβε επειδή δεν μπορούσε να γνωρίζει το modus vivendi του. Ηταν ένα περίεργο κράμα που είχε δεχθεί πολλές διαφορετικές επιρροές. Είχε γεννηθεί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, είχε ζήσει στην Ευρώπη και την Αμερική, αγαπούσε την περιπέτεια, λάτρευε τις απολαύσεις και δεν φοβόταν να τολμήσει. Υπήρξε ένας κοσμοπολίτης με νοοτροπία Αμερικανού που διατηρούσε τον ρομαντικό μύθο για την Ελλάδα, όπως έχει πει και ο διεθνώς καταξιωμένος ιστορικός τέχνης Χρήστος Ιωακειμίδης. Το πορτρέτο του γίνεται σαφώς πιο αντικειμενικό όταν το δούμε στη διεθνή του διάσταση. Το Κέντρο Πομπιντού, επί παραδείγματι, τον θεωρεί εκ των ιδρυτών του. Ωστόσο σε κάθε περίπτωση το πορτρέτο του έχει ελλείψεις. Δεν έχει γίνει ενδελεχής έρευνα γύρω από τον μύθο του Ιόλα» απαντά η διευθύντρια του ΜΜΣΤ.