Η εξάπλωση της δημοκρατίας στη σύγχρονη ιστορία έγινε σε τρεις μεγάλους ιστορικούς κύκλους. Ο πρώτος διήρκεσε από το 1820 μέχρι το 1920, επεκτείνοντας το δικαίωμα της ψήφου και φέρνοντας στο φως 29 νέες δημοκρατίες. Η αντίστροφη πορεία άρχισε το 1922 με την άνοδο του Μουσολίνι στην Ιταλία. Μέχρι το 1942, με την επικράτηση του ναζισμού και του φασισμού, τα δημοκρατικά κράτη στον κόσμο είχαν μειωθεί κατά 12. Το 1945, μετά την ήττα του ολοκληρωτισμού, αρχίζει ο δεύτερος κύκλος εκδημοκρατισμού που θα διαρκέσει μέχρι το 1960. Κι αυτός ο κύκλος όμως θα αναστραφεί και πολλές χώρες θα διολισθήσουν σε δικτατορικά καθεστώτα. Ο τρίτος και πιο πρόσφατος κύκλος εκδημοκρατισμού αρχίζει το 1974 και διαρκεί μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Η μετάβαση στη δημοκρατία στον ευρωπαϊκό Νότο και ο εκδημοκρατισμός των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης θα δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση για την οριστική επικράτηση της δημοκρατίας.

Αντίθετα όμως, με το κλείσιμο αυτού του κύκλου αρχίζει η υποχώρηση της δημοκρατίας. Στη Ρωσία και στην Κίνα έχουμε αυταρχικά καθεστώτα, ενώ στην Τουρκία, στην Πολωνία και στην Ουγγαρία ανελεύθερες δημοκρατίες. Οπως χαρακτηριστικά δηλώνει ο Ορμπαν, «για να είμαστε ανταγωνιστικοί διεθνώς, θα πρέπει να εγκαταλείψουμε τις φιλελεύθερες μεθόδους οργάνωσης της κοινωνίας». Στην Αυστρία και στην Ιταλία ακραία κόμματα είναι στην κυβέρνηση και οι παραδοσιακές πολιτικές οικογένειες είναι σε υποχώρηση σε όλη την Ευρώπη.

Ο λαϊκισμός με αριστερό και δεξιό πρόσημο καλπάζει. Ενίοτε, όπως στο ελληνικό παράδειγμα, σε αγαστή συνεργασία. Ακόμη και στις ΗΠΑ ένας πολωτικός λαϊκισμός διαβρώνει τα θεσμικά αντίβαρα της αμερικανικής δημοκρατίας.

Η οικονομική κρίση έχει μειώσει τα μεσαία εισοδήματα, έχει αυξήσει τις ανισότητες και έχει καταβαραθρώσει την εμπιστοσύνη στις πολιτικές ελίτ. Οι κοινωνίες ψάχνουν να επιρρίψουν ευθύνες και οι λαϊκιστές τους προσφέρουν ανενδοίαστα τους εύκολους αποδιοπομπαίους τράγους. Τους μετανάστες, το παλαιό πολιτικό σύστημα και τα παραδοσιακά κόμματα, την ευρωπαϊκή γραφειοκρατία.

Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι οι κύκλοι του λαϊκισμού διαρκούν συνήθως μία πενταετία και μετά το πολιτικό σύστημα επανέρχεται σε ισορροπία. Αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά.

Τα προπύργια της δημοκρατίας έχουν χάσει τη λάμψη τους. Η Αμερική του Τραμπ και η Ευρωπαϊκή Ενωση της κρίσης, του Μεταναστευτικού και του Brexit είναι λιγότερο ελκυστικές από το παρελθόν. Τα συγκεντρωτικά καθεστώτα της Ρωσίας και της Κίνας και οι ανελεύθερες δημοκρατίες προβάλλουν ως εναλλακτικά πολιτικά συστήματα. Η οικονομική κρίση του 2008 και η μεταναστευτική κρίση του 2015 εκτόξευσαν τον λαϊκισμό.

Οι νέοι λαϊκιστές δημιουργούν διαιρετικές τομές με πολιτικές ταυτότητας και με άμεσο, απλό, συχνά συνωμοσιολογικό και εμπρηστικό λόγο γίνονται οικείοι στον μέσο ψηφοφόρο.

Διαβρώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, προσπαθούν να ελέγξουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη Δικαιοσύνη και χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να πολώσουν τις κοινωνίες.

Η σύγχρονη απειλή κατά της δημοκρατίας δεν είναι η κατάργησή της ούτε η ακύρωση των εκλογών αλλά η διάβρωση των θεσμών του κράτους δικαίου.

Ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής, πρώην υπουργός