Στην ερημιά των πόλεων

ίναι αυτονόητο πως σε κάθε κρίση, πάσης φύσεως, οι άνθρωποι αντιδρούν, εφευρίσκουν τρόπους αντιμετώπισης και κατασκευάζουν σωσίβια, σχεδίες για να διαπλεύσουν τις φουρτουνιασμένες θάλασσες και να περάσουν τις συμπληγάδες.

Σε εποχές όπου η κρίση πέρα από οικονομική είναι και πολιτισμική, δοκιμάζονται οι σχέσεις, οι ιδέες, τα ήθη, τα σύμβολα και κυρίως η ιστορία των θεσμών. Και βεβαίως ο ψυχισμός των ατόμων και των μαζών.

Μια τέτοια εποχή είναι η παρούσα παγκοσμίως. Αλλά λογικά έχει τελείως διαφορετικά συμπτώματα στη χώρα μας και στους θεσμούς μας, εξόχως δε στα δοκιμαζόμενα πρόσωπα, ανεξαρτήτως οικονομικής ή κοινωνικής τάξεως.

Σήμερα θα με απασχολήσει το πώς η κρίση, γενικά, επηρεάζει το γυναικείο φύλο. Και θα ξεκινήσω από πολύ μακριά για να δείξω πως η γυναίκα ήταν αινιγματώδης προσωπικότητα που απασχολούσε την κοινωνία αλλά και την τέχνη να τη διερευνήσει. Αυτονόητο; Σαφώς. Αλλά πώς αλλιώς μπορούμε να εξηγήσουμε πώς στη δική μας δύσκολη συνθήκη βίου στον τομέα που απασχολεί αυτή εδώ τη θέση, το θέατρο, έχουμε μια πληθώρα, πλημμυρίδα έργων, κυρίως μονολόγων, που επιχειρούν να ερμηνεύσουν το πώς η γυναίκα, πάσης ηλικίας, φυλής, τάξης, μόρφωσης, βιώνει την κρίση και διαπλέει τον ωκεανό των προβλημάτων.

Η λογοτεχνία, οδηγός μας, και βέβαια η πρώτη στον κόσμο μεγαλειώδης εποποιία, η ομηρική. Ηδη στην «Ιλιάδα» η πρώτη εικόνα στους πρώτους στίχους είναι η ιστορία μιας παρθένας κόρης ιερέα που απάγεται και βιάζεται και υποχρεώνεται από τον βιαστή της να μετατραπεί σε εργαλείο ηδονής, η Χρυσηίδα. Αφήνω, βέβαια, το ότι ο ξεσηκωμός λαών και η εκατόμβη των θυμάτων έχουν αιτία μια απαγωγή γυναικός παντρεμένης από έναν ξένο. Αιώνιο έκτοτε μοτίβο της λογοτεχνίας των λαών. Ετσι Ελένες, Εκάβες, Ανδρομάχες, Ιφιγένειες, Κλυταιμνήστρες, Ιοκάστες, Χρυσοθέμιδες, Πολυξένες, Φαίδρες, Ατοσσες, Μεγάρες, Ιόλες, Δηιάνειρες, Ηλέκτρες, Κασσάνδρες, Τέκμησσες, Ισμήνες και πόσες άλλες, και μένω μόνο στην αρχαία ελληνική τραγωδία, δεν αποτελούν καλούπια για να γεμίσουν την παγκόσμια λογοτεχνία, θέατρο, ποίηση, εικαστική τέχνη, μουσική, χορό με παραλλαγές.

Και μένω στο αρχαίο ελληνικό θέατρο για να επαναλάβω άλλη μία φορά τη διαπίστωση πως σε εποχές ιστορικά σκοτεινές, όπου η γυναίκα είναι σχεδόν υποζύγιο, κλεισμένη στον γυναικωνίτη, μακριά από την πολιτική, οικονομική, καλλιτεχνική ζωή, πρυτανεύει ως θέμα, εκπλήσσει ως πολύπλοκο πρόβλημα, θετικό ή αρνητικό. Αφήνω, όπως αντιλαμβάνεσθε, τα μυθολογικά θηλυκά τέρατα, Μέδουσες, Ερινύες, Κίρκες, Λάμιες κ.τ.λ.

Τα μεγάλα έργα της ιστορίας της λογοτεχνίας πέρα από τον Ομηρο και τις γυναίκες Πηνελόπη και Καλυψώ στην αρχαία αιγυπτιακή, βαβυλωνιακή, ινδική, σινική, ιαπωνική, ρωμαϊκή λογοτεχνία είναι έξοχη πινακοθήκη γυναικών. Και βέβαια στην ιστορική γραπτή και προφορική λαϊκή παράδοση έως τις μέρες μας η γυναίκα είναι κυρίαρχο αίνιγμα προς λύση!

Εξάλλου η είσοδος της ψυχανάλυσης στην ερμηνεία ανθρώπινων αντιδράσεων και συνδρόμων οδήγησε πιο συχνά τον Φρόιντ στην ανάλυση γυναικείου ψυχισμού παρά ανδρικού.

Προς Θεού, δεν ξεχνώ ούτε Οιδίποδες, Αίαντες, Ορέστες, Αμλετ, Ληρ, Οθέλλους, Μακβέθ και Γιάννηδες Γαβριήλ Μπόρκμαν. Αλλά πρέπει να ομολογήσουμε πως πιο δύσκολα διεισδύουμε σε μια γυναικεία ενέργεια από μια ανδρική. Ποιος, για να πάω στα δύσκολα, δεν αντιλαμβάνεται πως η Ιοκάστη και η λαίδη Μακβέθ είναι πιο πολύπλοκοι ψυχισμοί από τους συζύγους τους. Σχεδόν άλυτα αινίγματα.

Ετσι θεωρώ πως είναι ενδιαφέρουσα η στροφή πολλών σύγχρονων συγγραφέων μας να αποπειραθούν να εισχωρήσουν σε γυναικείες ιδιοσυγκρασίες ποικίλων εκδοχών. Τα τελευταία χρόνια είναι πλέον αυτονόητο να βλέπουμε στη σκηνή μονολόγους γυναικών.

Δεν παραβλέπω πως και η ελληνική δραματουργία έχει παρακολουθήσει συχνά με επιτυχία τη διεθνή και μας έχει πλουτίσει με εξαίσια θεατρικά πορτρέτα γυναικών. Από τη «Φαύστα» του Βερναρδάκη στη «Στέλλα Βιολάντη» και τη «Βαλέραινα» του Ξενόπουλου και από τη «Δράκαινα» του Μπόγρη στη «Θεοφανώ» του Τερζάκη, από τη «Μαντάμ Σουσού» του Ψαθά στη «Χαρτοπαίχτρα» του Ρούσσου και από τη Ραραού του Μάτεσι στις αποκαλυπτικές «Με δύναμη από την Κηφισιά» των Κεχαΐδη – Χαβιαρά ξεδιπλώθηκε η γυναικεία στρατηγική βίου και στη γωνιά αυτή εδώ της Μεσογείου. Δεν ξεχνώ βέβαια την έξοχη «Τρισεύγενη» του Παλαμά και πίσω πίσω την «Ερωφίλη». Τώρα, με την οικονομική κρίση που χτύπησε καίρια και τις θεατρικές παραγωγές, οι συγγραφείς κατέφυγαν σε μονολόγους κυριότατα γυναικών είτε διασκευάζοντας πεζά κείμενα είτε καταφεύγοντας σε ιστορικές γυναικείες μορφές είτε εμφανίζοντας στη σκηνή καθημερινές περιπτώσεις σύγχρονων Ελληνίδων.

Ετσι είδαμε στη σκηνή δημιουργικές γυναίκες του λαϊκού πάλκου (στιχουργούς και τραγουδίστριες), πόρνες, μητέρες μεγάλων ποιητών ταπεινής καταγωγής και μεγάλων πολιτικών, γυναίκες φόνισσες και ιδιαίτερα παιδοκτόνους, μοιχαλίδες και αντιστασιακές ιδεολόγους, βιασμένες, ορφανές και εγκαταλελειμμένες, τυραννικές μέγαιρες, θλιβερά κουρέλια ερωτικής αποτυχίας και πρωτοπόρες στα εργασιακά δικαιώματα κ.τ.λ.

Οι συγγραφείς μας, άλλος επιφανειακά, άλλος εις βάθος, ανιχνεύουν κίνητρα, συνθήκες, αδιέξοδα ή ευκαιρίες για να αναπτύξουν σκηνικά τις εμπειρίες, τις μεθόδους, τα μέσα που επιστρατεύουν γυναίκες σε κάθε εποχή με τις ανισορροπίες της και τα στεγανά της ώστε να επιβιώσουν, να επιτύχουν, να εκδικηθούν ή να βολευτούν σε μια κοινωνία όπως η δική μας που πολύ αργά δικαίωσε με θεσμούς την ισότιμη παρουσία της γυναίκας στον κοινωνικό ή και στον οικογενειακό στίβο.

Μια σύγχρονη Ελληνίδα ιδιαίτερα στην επαρχία έχει να αντιμετωπίσει ακόμα και σήμερα τείχη και στα προβλήματα του έρωτα, του γάμου, της καριέρας και ακόμη της μορφωτικής ενημέρωσης.

Από την άλλη, τα τελευταία 30-40 χρόνια με νέους θεσμούς αλλά και με τις ανάγκες της κοινωνίας για εργατικά χέρια η γυναίκα μπήκε στην παραγωγή και συχνά εντυπωσίασε φτάνοντας ψηλά στην παραγωγική προσφορά, ενώ συνάμα έμεινε δέσμια οικογενειακών παραδοσιακών υποχρεώσεων (λάτρα, μαγειρική, φροντίδα παιδιών κ.τ.λ.).

Δεν έχει ακόμη ξεπεραστεί, κι όχι μόνο στην επαρχία, το σύνδρομο της γαμήλιας προσφοράς της παρθενίας στον γαμπρό, με αποτέλεσμα τραγικά συμβάντα, το σύνδρομο του αδελφού – προστάτη, την προίκα.

Ο Γεράσιμος Ευαγγελάτος, ένας προικισμένος δημιουργός κυρίως για τα προχωρημένα και συχνά τολμηρά στη θεματική τους τραγούδια του που έγραψε ως στιχουργός, έσκυψε με απέραντη στοργή πάνω στο πρόβλημα της σύγχρονης ερημιάς μιας μεγάλης μερίδας, ακόμη και στην πρωτεύουσα, κοριτσιών παραμελημένων από δυσμενείς οικογενειακές φροντίδες, από ταξικά αδιέξοδα και από ερωτικά αδιέξοδα.

Μας προίκισε με έναν μονόλογο ενός απομονωμένου κοινωνικά κοριτσιού, δίπλα μας, στην άλλη θύρα του ίδιου ορόφου της πολυκατοικίας μας, που ερωτεύεται τον διάσημο τηλεοπτικό σταρ ερήμην του, συνομιλεί ερήμην του μαζί του, εξομολογείται, εκτίθεται, μέσα στο παιδικό του δωμάτιο, όπου τα τεκμήρια της ανωριμότητάς του κυριαρχούν (κούκλες, παιχνίδια). Αυτό το πέρασμα από την παιδική ηλικία σε μια εφηβεία εικονικής πραγματικότητας (κυριαρχεί το video) είναι ένα σπαρακτικό σύγχρονο δράμα που συχνά καταλήγει σε μια θεατρικότητα που όμως περιέχει αυθεντικό θάνατο.

Στο θέατρο 104 ο Γιώργος Σουλεϊμάν καθοδήγησε με μέτρο και σεμνότητα τη Δανάη Μπάρκα, μια νέα, στέρεη, συναισθηματικά πλήρη και λιτή ηθοποιό, να αναπτύξει με άκρα ευαισθησία έναν καθημερινό τραγικό συμπολίτη μας χωρίς σωσίβιο σε πέλαγο με καρχαρίες.

Το καλλιτεχνικό πλαίσιο του Κωνσταντίνου Γεωργαντά, έξοχο.