Στην Οθωμανική αυτοκρατορία ο εθνικισμός εμφανίστηκε πρώτα στους μουσουλμάνους σύνοικους λαούς, μετά στους Αλβανούς και τους Αραβες και τελικά στους Τούρκους. Καθώς οι Τούρκοι αποτελούσαν τη βάση της αυτοκρατορίας, όλοι οι άλλοι λαοί επαναστάτησαν εναντίον τους.

Οταν ξεκίνησε τον 19ο αιώνα ο εκσυγχρονισμός του Οθωμανικού Κράτους με τις μεταρρυθμίσεις του «Τανζιμάτ», οι ιθύνοντες «Νέοι Οθωμανοί» πίστευαν στη δημιουργία ενός πολυεθνικού μορφώματος βασισμένου στην κοινή πολιτική υπηκοότητα του οθωμανισμού –  πολίτες ενός δυναστικού κράτους όπως της Αυστροουγγαρίας.

Ο Bernard Lewis εξηγούσε ότι από τις ιδεολογίες που επικράτησαν στην Τουρκία μετά την επανάσταση των Νεότουρκων, δεν ήταν εύκολη η διαφοροποίηση ανάμεσα στον παραδοσιακό Ισλαμισμό, τον Οθωμανισμό και τον Τουρκισμό. Οι οθωμανιστές μεταρρυθμιστές δεν ήταν έτοιμοι να αναγνωρίσουν την πλήρη ισότητα μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών – εβραίων. Οι τουρκιστές πίστευαν ότι μόνο οι μουσουλμάνοι είχαν δικαίωμα να διεκδικούν την ταυτότητα του γνήσιου Τούρκου. Με την έννοια αυτή και οι τρεις κατηγορίες θεωρούσαν το Ισλάμ ως αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής ταυτότητας.

Την πεποίθηση αυτή διατύπωσε και ο θεωρητικός του τουρκικού εθνικισμού Ζίγια Γκέκαλπ (1912-15). Από νωρίς στον εικοστό αιώνα είχε προβλέψει ότι ζούσε στην εποχή των εθνών. Το κράτος, κατά τον Γκέκαλπ, ήταν ένα κέλυφος που χρειαζόταν ιδεολογικό περιεχόμενο, δηλαδή τον εθνικισμό. «Ενας λαός που εμπνέεται από τον εθνικισμό είναι δυνατόν να διοικηθεί μόνο από ηγέτες που πιστεύουν σ’ αυτόν». Ο Γκέκαλπ αντιλαμβανόταν ότι η ισχύς του οθωμανικού κράτους περνούσε σταδιακά στα χέρια ξένων, δηλαδή μη μουσουλμάνων. Οι Τούρκοι παρέμειναν αγρότες, δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιώτες. «Η αποτυχία μας στη διοίκηση, στον ανεφοδιασμό και στη στρατηγική μάς (τους Τούρκους) οδήγησε στην Καταστροφή των Βαλκανικών Πολέμων» έλεγε ο Γκέκαλπ.

Ο ίδιος προετοίμασε με την επιθετική προς τους ξένους διδασκαλία του την εξόντωση των Αρμενίων και Ασσορίων το 1915. Η Τουρκία έπρεπε με κάθε θυσία (…) των ξένων να γίνει ομοιογενής εθνικά χώρα. Ποια ήταν όμως τα συστατικά στοιχεία του τουρκικού έθνους; Το στοιχείο της τουρκικής φυλής που ερχόταν από την Κεντρική Ασία, το Ισλάμ που διαμόρφωσε τις συνειδήσεις των Τούρκων Οθωμανών και ο εκσυγχρονισμός που θα έκανε την Τουρκία ίση με τους δυτικούς.

Ο Κεμάλ Ατατούρκ ως μαθητής του Γκέκαλπ διατήρησε το πρώτο και το τελευταίο στοιχείο του τριαδικού συστήματος του δασκάλου του, αλλά εξέβαλε το Ισλάμ, ως στοιχείο οπισθοδρόμησης, από το πολίτευμά του. Ομως η θρησκευτική κοινότητα εκδικήθηκε τον Κεμάλ. Εβδομήντα πέντε περίπου χρόνια αργότερα ο Ερντογάν επανέφερε το εξόριστο σκέλος του Γκέκαλπ: «Το κράτος αντλεί την ισχύ του από το έθνος και το ümmet  – την κοινότητα των πιστών».

Ο Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ.