Στο όνομα της δημοκρατίας

Η δημοκρατική Δύση κλονίζεται. Ο πρόεδρος Τραμπ στην Αμερική είναι ένα κορυφαίο παράδειγμα του πώς, ακόμα και σε χώρες με βαθύτατα δημοκρατικούς θεσμούς και δομές εξισορρόπησης μιας αυταρχικής εξουσίας, οι βασικοί δημοκρατικοί κανόνες μπορούν να υπονομευτούν. Στην Ευρώπη ανέτειλε ένας αντιδημοκρατικός λαϊκισμός, η ενίσχυση του οποίου από την ξενοφοβία, τον εθνοκεντρισμό και τον ευρωσκεπτικισμό ενίσχυσε αυταρχικές διακυβερνήσεις, ενώ η υπερψήφιση στη Βρετανία του Brexit επέφερε το πρώτο μεγάλο ρήγμα στη συνοχή της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Εχει λοιπόν αποτύχει και, συνακόλουθα, κινδυνεύει η δημοκρατία;

Το ερώτημα τίθεται σε ένα χρηστικό και εύκολο στην ανάγνωσή του (αλλά καθόλου απλοϊκό) βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε και στα ελληνικά. Ανήκει στη σειρά «The big idea» της αμερικανικής εκδοτικής εταιρείας Thames & Hudson και είναι το πρώτο που μεταφράζεται στα ελληνικά. Το ενδιαφέρον με τα βιβλία της συγκεκριμένης σειράς έγκειται στο ότι, πλην των όσων παρατίθενται, υπάρχει φροντίδα τυπογραφική έτσι ώστε ο αναγνώστης να βοηθιέται στην κατανόηση σύνθετων συχνά εννοιών, αλλά και για όσους δεν έχουν χρόνο στην αποσπασματική ανάγνωση των κειμένων.

Τι σημαίνει δημοκρατία

Το βιβλίο αρχίζει με την ιστορία της δημοκρατίας και τον ορισμό της. Υιοθετεί τη θέση ότι οι βασικές προϋποθέσεις μιας σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι οι εξής τέσσερις: οι ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, η ενεργός συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική, η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων και το κράτος δικαίου.

Ο συγγραφέας εκτιμά ότι η σύγχρονη κρίση της δημοκρατίας την εποχή της άναρχης παγκοσμιοποίησης εκκίνησε από την κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers, πριν από δέκα χρόνια, στις 15 Σεπτεμβρίου 2008. Οι οικονομικές συνέπειες εκείνης της κρίσης επηρέασαν ολόκληρο τον κόσμο και συνέβαλαν στην άνοδο της λαϊκιστικής και εθνικιστικής πολιτικής, στην ανάδυση νέων αυταρχικών ηγετών σε διάφορα μέρη του πλανήτη: στην Αφρική και στη Νότια Αμερική, στην Ασία – όπου το καθεστώς Ερντογάν μετέτρεψε τη χώρα του, για πρώτη φορά, σε «μη ελεύθερη χώρα» (σύμφωνα με τη μη κυβερνητική οργάνωση για τη δημοκρατία Freedom House) – και στη Ρωσία του Πούτιν, αλλά και σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Μεγάλο μέρος της κριτικής του Νιχίρ Ντασάντι έχει στόχο τον αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος «εξακολουθεί να καταστρέφει τους δημοκρατικούς θεσμούς της χώρας από τότε που έγινε πρόεδρος. Στοχοποίησε τη δικαστική εξουσία με τη δημόσια κριτική του στους δικαστές. Η έντονη κριτική κατά του Τύπου οδήγησε σε κατηγορίες υποκίνησης βίας κατά των δημοσιογράφων. Διόρισε μέλη της οικογένειάς του σε βασικές θέσεις στην κυβέρνησή του […]. Επιπλέον ο Τραμπ ολοένα και περισσότερο στηρίζει αυταρχικούς ηγέτες, όπως ο Ντουτέρτε και ο Πούτιν, ενώ αποξενώνεται από δημοκρατικούς συμμάχους, όπως ο Καναδάς, τα κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης…».

Η εκμετάλλευση

Ο συγγραφέας επισημαίνει ορθώς ότι «ηγέτες όπως ο Τραμπ, ο Ερντογάν, ο Μόντι και ο Oρμπαν ήρθαν στην εξουσία κερδίζοντας τις εκλογές και με σημαντική λαϊκή στήριξη». Θεωρεί ότι όλοι τους, προκειμένου να αυξήσουν την πολιτική ισχύ τους, εκμεταλλεύθηκαν ορισμένα ζητήματα που άπτονται του επιπέδου ζωής των πολιτών: τη μεγάλη οικονομική ανισότητα (αγνοεί, όμως, επιδεικτικά ότι η ακραία φτώχεια σε ολόκληρο τον πλανήτη έχει μειωθεί εντυπωσιακά), τον φόβο της ασφάλειας για τις δυτικές χώρες που ενισχύθηκε από την ισλαμιστική τρομοκρατία, την ανεξέλεγκτη χρήση των νέων τεχνολογιών στη διάδοση θεωριών συνωμοσίας, ψεύτικων και κατασκευασμένων ειδήσεων, στην ιδεολογική χειραγώγηση, την ανάγκη ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας.

Ολα αυτά μπορεί να συνιστούν ένα γενικό πλαίσιο, ωστόσο δεν περιγράφουν με ακρίβεια την άνοδο του λαϊκισμού σε όλες τις περιπτώσεις. Το ελληνικό λαϊκιστικό φαινόμενο, π.χ., δεν είναι αποτέλεσμα απλώς της ενίσχυσης ακροδεξιών κινημάτων – μια που ο αντισυστημικός ΣΥΡΙΖΑ ανήλθε στην εξουσία στο όνομα της Αριστεράς και της κοινωνικής χειραφέτησης.

Εστω και με ορισμένες τέτοιου τύπου απλουστεύσεις, ωστόσο, το βιβλίο είναι χρήσιμο ανάγνωσμα ιδίως για αναγνώστες που επιδιώκουν μια πρώτη εξοικείωση με τους όρους της κοινωνικής και της πολιτικής θεωρίας για τη δημοκρατία και τους κινδύνους που την απειλούν. Οι οποίοι δεν θα πάψουν ποτέ. Μένει λοιπόν ανοιχτό το στοίχημα, οι ανοιχτές κοινωνίες να επιμείνουν στη δημοκρατική επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Διότι εκτός του πλαισίου της δημοκρατίας κυοφορούνται μόνο σκοτεινές και ακόμη πιο αυταρχικές λύσεις.