Υπάρχει άραγε ελπίδα να γλιτώσει το «ευρωπαϊκό οικοδόμημα» από την αποσύνθεση; Πράγματι, αφότου απέτυχε το 2005 το σχέδιο της Συνταγματικής Συνθήκης, ακούγονται συνεχώς ανησυχητικοί τριγμοί. Παρ’ όλα αυτά, τίποτε δεν έχει σταθεί ικανό να ξυπνήσει τους ευρωπαίους ηγέτες από τον δογματικό τους λήθαργο. Ούτε οι επαναλαμβανόμενες εκλογικές αποτυχίες, ούτε το οικονομικό ρήγμα ανάμεσα στις χώρες της ευρωζώνης, ούτε η διάσωση, από τον μέσο φορολογούμενο, των ανεύθυνων τραπεζιτών, ούτε η κάθοδος της Ελλάδας στην κόλαση, ούτε η αποτυχία μιας κοινής αντιμετώπισης των μεταναστευτικών ροών, ούτε το Brexit, ούτε η έλλειψη αντίστασης στις αμερικανικές επιταγές, που εκφράζονται κατά παράβαση των υπογεγραμμένων διεθνών συνθηκών, ούτε η αύξηση της φτώχειας, των ανισοτήτων, των εθνικισμών και της ξενοφοβίας, καμία από όλες αυτές τις εξελίξεις δεν μπόρεσε να προκαλέσει έναν δημοκρατικό διάλογο σε ενωσιακό επίπεδο για τη βαθιά κρίση την οποία διέρχεται αυτήν τη στιγμή η Ευρώπη.

Ευρολάτρεις και ευρωμηδενιστές

Ελλείψει ευρωπαϊκού δημόσιου χώρου, η συζήτηση για τις ενωσιακές πολιτικές είναι δυνατόν να διεξαχθεί μόνο στο πλαίσιο των κρατών – μελών. Ωστόσο, επειδή οι πολιτικές της EΕ δεν προσδιορίζονται σε εθνικό επίπεδο, ενώ τα κορυφαία όργανά της – δηλαδή η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Δικαστήριο, το Συμβούλιο, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα – δεν εκλέγονται, το μόνο που συζητείται σε επίπεδο κρατών – μελών είναι το αν είναι ή όχι ανεκτή η δυσλειτουργία της Ενωσης, ή αν θα ήταν προτιμότερο να αποφασιστεί η εγκατάλειψή της. Θεωρούμε τη δυαδική αυτή λογική απατηλή και συνάμα αυτοκτονική. Είναι λάθος να απορρίπτουμε κάθε εναλλακτική λύση για το μέλλον της ΕΕ εκτός από την τυφλή υποστήριξη των θεσμών της ή τη συνολική απόρριψή τους. Αποκλείοντας εκ προοιμίου το ενδεχόμενο μιας δημοκρατικής μεταρρύθμισης της ΕΕ, το ψευδοδίλημμα ανάμεσα στους ευρωλάτρεις και τους ευρωμηδενιστές θα οδηγήσει σίγουρα στην αργή αποσύνθεσή της.

Αναντιστοιχία μεταξύ αξιών και πολιτικών της ΕΕ

H κυριότερη αιτία της αυξανόμενης απογοήτευσης από το ενωσιακό εγχείρημα εντοπίζεται στη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στις ενωσιακές αξίες, από τη μία μεριά, και τις ενωσιακές πολιτικές, από την άλλη. Οι ενωσιακές αξίες αποτυπώνονται στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, ο οποίος διακηρύσσει ότι η Ενωση ερείδεται στις αδιαίρετες οικουμενικές αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης, και ότι στηρίζεται επίσης στη δημοκρατική αρχή και στην αρχή του κράτους δικαίου.

Ελλειψη δημοκρατίας

 Tο 2009 το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο στην απόφασή του για τη Συνθήκη της Λισαβόνας κατήγγειλε την έλλειψη δημοκρατίας στην ΕΕ, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι δεν διενεργούνται στο πλαίσιό της εκλογές που να επιτρέπουν σε μιαν αντιπολίτευση να δομηθεί και να αποκτήσει πρόσβαση στην εξουσία. Η Ενωση επιδίδεται έτσι σ’ αυτό που ο Jürgen Habermas αποκαλεί «μεταδημοκρατική συνομοσπονδιοποίηση της εκτελεστικής εξουσίας». Πρόκειται για ένα καθεστώς αντίστοιχο με εκείνο που αναζητούσε ήδη το 1939 ένας από τους θεωρητικούς θεμελιωτές του νεοφιλελευθερισμού, ο Friedrich Hayek. Σύμφωνα με τον Hayek, μια ομοσπονδία κρατών βασισμένη «στις απρόσωπες δυνάμεις της αγοράς», συνιστά τον καλύτερο τρόπο για να προστατευθούν οι δυνάμεις της αγοράς από «νομοθετικές παρεμβάσεις» των εκλεγμένων από τα κράτη δημοκρατικών κυβερνήσεων, καθώς και για να διαλυθεί κάθε μορφή εθνικής ή κοινωνικής αλληλεγγύης.

Στάχτη στα μάτια  

Τίθεται λοιπόν το ερώτημα αν οι αρχές της αξιοπρέπειας, της δημοκρατίας και της αλληλεγγύης που κατοχυρώνονται στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και στις Ιδρυτικές Συνθήκες της ΕΕ συνιστούν απλώς στάχτη στα μάτια, ή αν, αντίθετα, θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Το ουσιαστικό αυτό ερώτημα πρέπει να αποτελέσει το κεντρικό θέμα συζήτησης στις προσεχείς ευρωεκλογές.

Διάβρωση των συστημάτων αλληλεγγύης  

Η διάβρωση των συστημάτων αλληλεγγύης αποτελεί ένα από τα πλέον εμφανή αποτελέσματα της «ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης». Ταυτοχρόνως όμως  συνιστά και τον πρωταρχικό παράγοντα της διάλυσής της εξαιτίας της ασυμμετρίας που υπάρχει ανάμεσα, αφενός στην ικανότητα της ΕΕ να καταργεί τις εθνικές μορφές αλληλεγγύης στο όνομα των οικονομικών ελευθεριών, και αφετέρου στην ανικανότητά της να κατασκευάζει νέες μορφές αλληλεγγύης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αντίθεση πάντως με όσα ευαγγελίζονται οι νεοφιλελεύθερες ψευδαισθήσεις, καμία ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι βιώσιμη όταν λειτουργεί χωρίς αλληλεγγύη και χωρίς κανέναν άλλον κοινό σκοπό πέρα από τον ανταγωνισμό μεταξύ των μελών της. Ελλείψει όμως δημοκρατικής οργανώσεως, οι διάφορες μορφές αλληλεγγύης επανεμφανίζονται, βασιζόμενες σε ταυτοτικά χαρακτηριστικά, εθνοτικά ή θρησκευτικά, που ανοίγουν τον δρόμο σε δημαγωγίες και βιαιότητες.

Οι πολυάριθμοι στόχοι της ΕΕ

Η ΕΕ θα ανακτήσει την αξιοπιστία και τη νομιμοποίησή της μόνον αν δώσει το προβάδισμα στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό. Αν στηριχθεί στην πλούσια ποικιλομορφία των γλωσσών και των πολιτισμών της. Αν εμφανιστεί, κοντολογίς, ως Ευρώπη των έργων που προσφεύγει στην αλληλεγγύη για να αντιμετωπίσει όλες εκείνες τις προκλήσεις που κανένα κράτος δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει από μόνο του. Ισχυρή λόγω της εξουσίας που διαθέτει στην αγορά, η Ενωση μπορεί να πολεμήσει ενάντια σ’ αυτό που ο Franklin Roosevelt αποκαλούσε «οργανωμένο χρήμα». Να επιβάλει στους οικονομικούς φορείς όλων των εθνικοτήτων που δραστηριοποιούνται στην ευρωπαϊκή ήπειρο κανόνες που να ανταποκρίνονται στη σοβαρότητα των οικολογικών κινδύνων, στην απότομη έξαρση των ανισοτήτων και στον θανατηφόρο φορολογικό ανταγωνισμό. Στον τομέα της τεχνολογίας, εξάλλου,  η ΕΕ μπορεί να υποστηρίξει τους ευρωπαίους ακτιβιστές που επιδιώκουν να προστατεύσουν τις δημόσιες ελευθερίες, μαχόμενοι ενάντια στα μονοπώλια που έχουν δημιουργήσει οι λεγόμενες GAFA (Google, Apple, Facebook Amazon) και που όμοιά τους θα δημιουργήσουν στο μέλλον οι κινεζικές επιχειρήσεις. Η ΕΕ μπορεί, τέλος, να δώσει μια ισορροπημένη απάντηση στο μεταναστευτικό ζήτημα. Αρνούμενη να παραχωρήσει στους δημαγωγούς οτιδήποτε σχετίζεται με τον σεβασμό της αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων των μεταναστών, μπορεί ταυτοχρόνως να συμβάλει καθοριστικά στην υλοποίηση του δικαιώματος κάθε ανθρώπου, ανεξάρτητα από την προέλευσή του, να ζει αξιοπρεπώς από την εργασία του χωρίς να χρειάζεται να μεταναστεύει.

Χωρίς την πραγμάτωση μιας τέτοιας αναγέννησης, οι ηγετικές ελίτ θα εξακολουθήσουν να αποκόπτονται από την πλούσια και ποικιλόμορφη εμπειρία του κοινωνικού βίου των λαών και θα υποκύπτουν διαρκώς στους δημαγωγούς.

Το παρόν κείμενο αποτελεί περίληψη ενός συλλογικού κειμένου που εκπονήθηκε στο πλαίσιο διεθνούς συνεδρίου με τίτλο «Επανεπισκεπτόμενοι τις μορφές αλληλεγγύης στην Ευρώπη» (Revisiter les solidarités en Europe), το οποίο  έλαβε χώρα στις 18-19 Ιουνίου 2018 στο Collège de France. Η μετάφραση στην ελληνική γλώσσα έχει γίνει από την καθηγήτρια της Νομικής Σχολής ΑΠΘ Χριστίνα Δεληγιάννη-Δημητράκου. Ολόκληρο το κείμενο μπορείτε να το διαβάσετε στο www.nea.gr

Οι υπογράφοντες:

Alain Supiot (Collège de France, Παρίσι),  Andrea Allamprese (Πανεπιστήµιο Modena και Reggio Emilia),  Irena Boruta (Πανεπιστήµιο Cardinal Wyszynski Βαρσοβία-), Laurence Burgorgue-Larsen (Παρίσι Σορβόννη), Maria E. Casas Baamonde (Πανεπιστήµιο Complutense  Μαδρίτη), Χριστίνα Δεληγιάννη-Δημητράκου (Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης), Franciszek Draus (Βερολίνο), Ota De Leonardis (Πανεπιστήµιο Milano Bicocca), GaËl Giraud (C.N.R.S. Παρίσι), Alexandre Paul Magnette, (Ελεύθερο Πανεπιστήµιο των Βρυξελλών), Maitrot De La Motte (Πανεπιστήµιο Paris-Est Créteil), Antonio Monteiro Fernandes (Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Λισαβόνας), Ulrich MÜckenberger  (Πανεπιστήµιο Βρέµης), Fernando Vasquez (Διεύθυνση Κοινωνικών Υποθέσεων-Ευρωπαϊκή Επιτροπή), Béatrice Parance  (Πανεπιστήµιο UPL Paris 8 Vincennes Saint-Denis), Étienne Pataut (Παρίσι Σορβόννη), Claude-Emmanuel Triomphe (Σύµβουλος Υπατου Αρµοστή Πολιτικής Δέσµευσης, Παρίσι)