«Η εκδίκηση της γεωγραφίας» είναι το τελευταίο βιβλίο του 66χρονου δημοσιογράφου, συγγραφέα και αναλυτή Ρόμπερτ Κάπλαν. Διεισδυτικός δημοσιογράφος, ταξιδευτής και ανταποκριτής εντύπων όπως τα Atlantic» και «Τhe New Republic», παρατηρητής της παγκόσμιας γεωπολιτικής σκηνής, ο Κάπλαν έχει καθιερωθεί πλέον σε έγκυρο αναλυτή της σύγχρονης γεωπολιτικής. Η ευφυΐα και το αφηγηματικό ταλέντο του είχαν ήδη φανεί από τα «Φαντάσματα των Βαλκανίων» (Ροές 2002), μια απολαυστική περιήγησή του στη Βαλκανική Χερσόνησο, στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές του 1990. Λάτρης του Ηροδότου και γνώστης ελληνικών, ο συγγραφέας αποδίδει σε εκείνη τη χρονική στιγμή την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα με εξαιρετικά διαυγή και σαρκαστικό τρόπο, καθώς έχει ζήσει στη χώρα μας από το 1982 ώς το 1989.
Στην «Εκδίκηση» προσεγγίζει τη γεωγραφία θεωρητικά ως ξεχωριστή επιστημονική κατηγορία και, από την άλλη, επισημαίνει την επίδρασή της στις σύγχρονες συνθήκες γεωπολιτικής ισχύος. Ενα έργο πρωτόγνωρο και για τα ελληνικά δεδομένα, αφού όπως επισημαίνει και ο μεταφραστής του Σπύρος Κατσούλας, «εμβαθύνει στη γεωπολιτική σκέψη και στη φτωχή βιβλιογραφία» γύρω από το θέμα. Ο Κάπλαν αντιπαραβάλλει τον φαταλισμό, τη φιλοσοφική θεωρία σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να επηρεάσει τη φορά των γεγονότων, με την επιλογή, δηλαδή την πολιτική ή στρατιωτική παρέμβαση στα γεωγραφικά δεδομένα. Εξ ου και ο υπότιτλος του βιβλίου: «Τι μας λέει ο χάρτης για τις επερχόμενες συγκρούσεις και τη μάχη ενάντια στο πεπρωμένο». Κάποια στιγμή δέχτηκε σφοδρή κριτική ότι έκλινε προς τον γεωγραφικό ντετερμινισμό (ένα είδος φαταλισμού). Ο ίδιος επιμένει ότι στις αναλύσεις του ακολουθεί το πρότυπο του Ηροδότου, ισορροπώντας ανάμεσα στον ντετερμινισμό και στην ατομική πρωτοβουλία. Με βάση αυτή την ισορροπία εξετάζει την επίδραση της γεωγραφίας στην πολιτική δράση.
Μέσω της προσέγγισής του αποδεικνύει κάτι σημαντικό: την ουτοπική διάσταση της «ειρηνικής εικονικότητας», όπως την περιέγραφε ο Φουκουγιάμα στο «Τέλος της ιστορίας». Οταν δηλαδή υπήρχε η πλάνη για την κυριαρχία των δημοκρατικών ιδεών και των τεχνολογικών επιτευγμάτων σε όλη την υφήλιο πέρα από τα όποια γεωγραφικά σύνορα. Αντιθέτως, ο Κάπλαν κάνει βουτιά στην Ιστορία καταδεικνύοντας τον ισχυρό και άρρηκτο δεσμό της με τη γεωγραφία, ενώ εξετάζει όλες τις σημαντικές θεωρητικές γεωγραφικές προσεγγίσεις – ακόμα και εκείνες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σήμερα ρατσιστικές ή ακραίες. Εξετάζει μάλιστα τις συνέπειες των διάφορων επεμβάσεων και την αποτελεσματικότητά τους.
Μεσόγειος, ΗΠΑ, Ιράν
Σ’ αυτό το συναρπαστικό ταξίδι η Μεσόγειος ειδικά είναι για τον συγγραφέα ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη Νότια Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική. Με τον τρόπο αυτόν ο Κάπλαν επαναφέρει μια σύνδεση που υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα (από τη μια μεριά οι χώρες που παράγουν λάδι και κρασί με εκείνες που έχουν μεγάλα ενεργειακά αποθέματα). Πιστεύει επιπλέον ότι ο άξονας Βρυξελλών και Βερολίνου θα παραμείνει ισχυρός, ενώ στη Νοτιοανατολική Ασία και τη Μέση Ανατολή εξετάζει ενδελεχώς τη Σαουδική Αραβία και το Ιράν. Για το τελευταίο θεωρεί ότι διατηρεί στοιχεία μιας αυτοκρατορικής δομής λόγω της εσωτερικής του διάρθρωσης. Για την αμερικανική ήπειρο τονίζει ότι η καθετοποίησή της λόγω της δημογραφικής εξέλιξης -από τον Καναδά ως τη Νότιο Αμερική- θα είναι αναπόφευκτη, αλλά και ένα ισχυρό απαραίτητο αντίβαρο στην ευρασιατική σύγκλιση.

Ο Κάπλαν δεν είναι ένας ευχάριστος αναλυτής, είναι κυρίως ένας ρεαλιστικός και κυνικός παρατηρητής, τον οποίο η γνώση του πεδίου καθιστά έναν από τους πλέον αξιόπιστους αναλυτές. Η φράση της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ από τα «Αδριανού απομνημονεύματα» στο μότο του βιβλίου προϊδεάζει τον αναγνώστη για την υφή των αναλύσεων του: «…Οι καταστροφές και τα ερείπια θα ‘ρθουνε. Η αταξία θα θριαμβεύσει, αλλά από καιρό σε καιρό και η τάξη».

Robert D. Kaplan

Η εκδίκηση της γεωγραφίας

Μτφ. Σπύρος Κατσούλας

Εκδ. Μελάνι, 2017, σελ. 604

Τιμή: 21,20 ευρώ