Την άνοιξη του 2004 ο Σοσιαλιστής ηγέτης Χοσέ Λουίς Θαπατέρο κέρδισε τις εκλογές στην Ισπανία. Λίγο αργότερα απηύθυνε μια αναπάντεχη πρόταση στον ιρλανδό φιλόσοφο Φίλιπ Πέτιτ, καθηγητή Πολιτικής και Ανθρώπινων Αξιών στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, να συνεργαστεί μαζί του για τη διαμόρφωση της πολιτικής της νέας κυβέρνησης. Ερευνώντας τα σημεία σύνδεσης της ελευθερίας και της διακυβέρνησης, ο Πέτιτ είχε γράψει το βιβλίο «Ρεπουμπλικανισμός», όπου επεξεργάστηκε τη δημοκρατική παράδοση της κοινωνίας των πολιτών. «Πάντα με ενδιέφερε το πώς η πολιτική φιλοσοφία μπορεί να αποτελέσει οδηγό για την πρακτική της πολιτικής» σχολίασε. «Ηθελα να δω εάν οι αφηρημένες θεωρητικές ιδέες μπορούν να γίνουν συγκεκριμένη πολιτική φιλοσοφία».

Η κυβέρνηση Θαπατέρο – για να το φιλοσοφήσουμε λίγο – ακολούθησε την πορεία όλων των κυβερνήσεων: κάποια στιγμή παρέδωσε τα ηνία της χώρας στην επόμενη. Ομως το πείραμα της συνεργασίας ενός πρωθυπουργού με έναν φιλόσοφο στη σύγχρονη εποχή αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς. Πόσω μάλλον όταν μερικά χρόνια αργότερα ξέσπασε η διεθνής οικονομική κρίση που προκάλεσε τριγμούς σε όλες τις κοινωνίες των πολιτών.

Πολλές λύσεις προτάθηκαν, όμως λίγες απέδωσαν. Στην πλατωνική «Πολιτεία» γίνεται λόγος για τον φιλόσοφο ως «πολιτικό Ασκληπιό». Μήπως ήρθε η ώρα να επιστρέψουμε στην αρχή, να δούμε εάν και πώς μπορεί η φιλοσοφική σκέψη να δώσει λύσεις στα σημερινά αδιέξοδα; Σε μια κρίση που σίγουρα δεν είναι μόνο οικονομική;

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥ. Ο Σωκράτης στην «Απολογία» του, που έχουμε από τον Πλάτωνα, τόνισε πως «ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω», δηλαδή δεν αξίζει να ζει κανείς μια ζωή που κυλάει χωρίς να εξετάζεται συνειδητά. «Ο Σωκράτης έδειξε τον σεβασμό στην πόλη και στους νόμους αλλά και τη σημασία του αναστοχασμού» παρατηρεί ο Στέλιος Βιρβιδάκης, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Αυτή είναι μία από τις βασικές αξίες της φιλοσοφίας. Μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις έννοιες και τις μεταξύ τους σχέσεις. Να κατανοήσουμε τον εαυτό μας αλλά και τον κόσμο. Οταν καταλαβαίνεις κάτι, μπορείς και να το ελέγξεις καλύτερα». Είναι αυτό που λέει και ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Γιώργος Αναγνωστόπουλος: «Σήμερα πρέπει να ανοίξουμε και πάλι φιλοσοφικά τη συζήτηση για τον σωστό τρόπο διακυβέρνησης. Να καταλάβουμε γιατί δημιουργήθηκε η οικονομική κρίση και να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια του δημόσιου αγαθού. Ετσι θα μπορέσουμε να θέσουμε όρια στη λειτουργία των αγορών και των πιστωτικών ιδρυμάτων, σκοπός των οποίων είναι η κερδοσκοπία».

Για τους αρχαίους Ελληνες η φιλοσοφία ως τέχνη του βίου ήταν πολύ σημαντική. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης. «Στα “Ηθικά Νικομάχεια” μας παρέχει ένα είδος εγχειριδίου ηθικής που αναδεικνύει τη σημασία της καλλιέργειας των αρετών. Για τη σύλληψη αυτών των εξαίρετων ιδιοτήτων της ψυχής απαραίτητη είναι η φρόνηση, που μας βοηθά να καταλάβουμε πού βρίσκεται το μέτρο – το οποίο αποτελεί είδος αριστείας – και πώς αποφεύγεται η υπερβολή, αλλά και η έλλειψη στα συναισθήματα και στη συμπεριφορά» παρατηρεί ο Βιρβιδάκης. Ο Αριστοτέλης κάνει ειδική αναφορά στη φιλία. «Τη θεωρεί απαραίτητη για τον άνθρωπο και αυτό το καταλαβαίνουμε ιδιαίτερα σε εποχές κρίσης. Την εποχή του Internet και του Facebook υπάρχει αποξένωση των ατόμων. Με τον Σωκράτη να κυκλοφορεί στην αγορά όμως, δείχνοντάς μας πώς να ελέγχουμε τις πεποιθήσεις μας, υπάρχει λύση. Η φιλοσοφία βοηθά να δοθεί νόημα σε καθημερινές πρακτικές. Ο στοχασμός πάνω στη ζωή μας είναι φάρμακο για την κρίση».

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ. Αργότερα οι Στωικοί θα δουν τον άνθρωπο απομακρυσμένο από τη συμμετοχή στα κοινά. Ομως από τη σκέψη τους, προϊόν της ελληνιστικής περιόδου – σε μεγάλο βαθμό, περιόδου κρίσης και παρακμής -, μαθαίνουμε τρόπους αντιμετώπισης των αρνητικών συναισθημάτων. «Στην ύστερη αρχαιότητα, ο Μάρκος Αυρήλιος δίδασκε πώς να παίρνουμε αποστάσεις από την αρνητική ένταση μιας στιγμής, από την αίσθηση της δυστυχίας, και να σκεφτόμαστε το εφήμερο, την παροδικότητα. Οι πνευματικές ασκήσεις της φιλοσοφίας, πίστευαν οι Στωικοί, μας προετοιμάζουν για τα δυσάρεστα απρόοπτα της μοίρας και μας χαλυβδώνουν στον ιδιωτικό βίο».

Ωστόσο, το κλασικό αρχαιοελληνικό πλαίσιο μας διδάσκει ότι η ευδαιμονία – που αποτελεί βαθύτερη σύλληψη της ευτυχίας – είναι αδύνατον να υπάρξει χωρίς αρετές, χωρίς αλληλεγγύη, χωρίς συλλογική προσπάθεια. Αρα, όσο και εάν προστατεύουμε τον ιδιωτικό μας χώρο από την ταραχή των παθών, εκείνο που μπορεί να φέρει λύση είναι η κοινωνική συνοχή.

Η αναζήτηση των απαντήσεων για σημερινά προβλήματα στους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Πριν από τρία χρόνια, η Ρεμπέκα Γκολστάιν, ειδική στη νεότερη φιλοσοφία, έγραψε ένα μπεστ σέλερ με τίτλο «Ο Πλάτωνας στο Googleplex: Γιατί η φιλοσοφία δεν χάνεται». Στα κεφάλαιά του, ο Πλάτωνας πηγαίνει καλεσμένος σε τοκ σόου και ασχολείται με θέματα της καθημερινότητας. Η συγγραφέας υποστηρίζει με πάθος όχι μόνο ότι τα φιλοσοφικά ερωτήματα που έθεσε ο Πλάτωνας είναι ακόμα επίκαιρα, αλλά ότι η κρίση και η πρόοδος της επιστήμης συνεχίζουν να διαμορφώνουν καινούργια ερωτήματα, τα οποία οι φιλόσοφοι είναι οι καταλληλότεροι να διερευνήσουν.

Αυτό κάνει και η Μάρθα Νουσμπάουμ, η διάσημη καθηγήτρια Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Ακολουθώντας τους Στωικούς, γίνεται υπέρμαχος της «θεραπευτικής φιλοσοφίας», όπως την αποκαλεί, «μιας επιστήμης της ζωής που ασχολείται με τις επίμονες ανθρώπινες ανάγκες». Θεωρεί λοιπόν ότι ειδικά σε περιόδους όπως αυτή που ζούμε το να διαβάζει ή να βλέπει κάποιος στο θέατρο αρχαίες τραγωδίες είναι θεραπευτικό. «Το να διαβάζουμε τα βάσανα άλλων δοσμένα με τον μοναδικό τρόπο των αρχαίων τραγικών ποιητών λειτουργεί ως ένα είδος “μεταβατικού αντικειμένου” – όρος που χρησιμοποιούν οι ψυχαναλυτές για να περιγράψουν τα παιχνίδια που επιτρέπουν στα μωρά να βγουν από την αγκαλιά της μητέρας τους και να εξερευνήσουν τον κόσμο». «Οταν έχουμε αισθήματα φόβου και οίκτου για τον ήρωα μιας τραγωδίας», έχει γράψει, «εξερευνούμε στοιχεία της δικής μας ευαλωτότητας σε ένα ασφαλές περιβάλλον».

ΔΥΣΑΡΕΣΤΕΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ. Η κρίση όμως αφορά κυρίως τη δημόσια σφαίρα. «Το πρόβλημα με την κρίση είναι η πλήρης αποξένωση των πολλών από τις διαδικασίες λήψης των πολιτικών αποφάσεων» παρατηρεί ο Φιλήμων Παιονίδης, καθηγητής Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ. «Βέβαια, η νεότερη δημοκρατία έβλεπε πάντα με δυσπιστία τον λαό, ως σύνολο πολιτών, αλλά τα τελευταία χρόνια το πρόβλημα επιδεινώθηκε. Πριν από την κρίση οι πολιτικές ηγεσίες λάμβαναν δημοσιονομικού χαρακτήρα αποφάσεις ερήμην μας, κάποιες από τις οποίες αποδείχτηκαν τραγικά εσφαλμένες. Κατά τη διάρκεια της κρίσης μια πολιτική παράταξη εξελέγη υποσχόμενη να εφαρμόσει το αντίθετο ακριβώς πρόγραμμα από αυτό που τελικά εφάρμοσε. Ακόμα και το μοναδικό δημοψήφισμα που διεξήχθη μετά το 1974 κατέληξε να αποτελεί μια δημοσκόπηση για το αν εγκρίνουμε ή όχι τους χειρισμούς της κυβέρνησης. Για να μην αναφέρω βέβαια το γεγονός ότι πολλές αποφάσεις που δικαιούνταν να λαμβάνουν οι ελληνικές κυβερνήσεις επιβάλλονταν από ξένα κέντρα. Το συμπέρασμα από τη δική μου οπτική γωνία είναι ότι η κρίση ανέδειξε ακόμα πιο έντονα το έλλειμμα δημοκρατίας που μαστίζει τις κοινωνίες μας. Πάντα κάποιοι άλλοι θα αποφασίζουν για μας. Το κρίσιμο ερώτημα, τώρα, είναι εάν η πολιτική φιλοσοφία μπορεί να προσφέρει κάτι περισσότερο από δυσάρεστες διαπιστώσεις. Πιστεύω πως μπορεί να συγκροτήσει το θεωρητικό πλαίσιο λειτουργίας μιας διαφορετικής μορφής δημοκρατίας, η οποία θα είναι περισσότερο συμμετοχική και στην οποία οι κομματικές ελίτ θα έχουν έναν λιγότερο κυριαρχικό ρόλο. Το δίκαιο και τα κοινά συμφέροντα θα πρέπει να απορρέουν από την παραδοχή ότι όλοι ανεξαιρέτως είμαστε φορείς ενός minimum αδιαπραγμάτευτης εγγενούς ηθικής αξίας και της συνακόλουθης θέσης ότι είμαστε ισάξια και πλήρη μέλη μιας αυτοδιοικούμενης συλλογικότητας».