Πριν από επτά χρόνια διάβασα με ευχαρίστηση το πόνημα του Στίβεν Πίνκερ με τίτλο «Οι Καλύτεροι Αγγελοι της Φύσης Μας» («The Better Angels of Our Nature: The Decline of Violence in History and Its Causes», Εκδ: Allen Lane). Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι, σε αντίθεση με τον εικοστό, ο εικοστός πρώτος αιώνας υπόσχεται λιγότερους πολέμους μεταξύ εθνών – κρατών αλλά και εμφυλίους. Αν εξαιρέσουμε τον πόλεμο στη Συρία ανάμεσα σε σουνίτες που υποστηρίζει η Σαουδική Αραβία και σε σιίτες με επικεφαλής το Ιράν, η πρόβλεψή του δεν έχει ακόμα διαψευσθεί. Σκεφτείτε ότι το 1918 η Ευρώπη είχε εκατομμύρια νεκρούς από τον Πρώτο και βάδιζε ήδη σε ναρκοπέδιο διακρατικών σχέσεων που θα την τίναζαν προς τον Δεύτερο με πρόσθετα θύματα τους αμάχους της Κεντρικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ενωσης.
Οταν ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, ο εφιάλτης του πυρηνικού αφανισμού έπαψε να ταράζει τον ύπνο μας. Εκτοτε οι σοβαροί προβληματισμοί της ανθρωπότητας είναι για δύο ασύμβατες επιδιώξεις, της ανάπτυξης του Τρίτου Κόσμου και της προστασίας του άρρωστου φυσικού περιβάλλοντος.
Ο Πίνκερ μάς λέει ακόμα ότι η παγκόσμια ειρήνη των περασμένων εξήντα ετών είναι από τις μακροβιότερες της παγκόσμιας Ιστορίας. Αν μάλιστα σκεφτούμε ότι οι πόλεμοι της αρχαιότητας και του Μεσαίωνα διεξάγονταν με μαχαιροπίρουνα και ότι οι νεκροί ούτε που πλησίαζαν τα θύματα των λιμών και λοιμών, καταλαβαίνουμε ότι επιτέλους το ένστικτο της αυτοσυντήρησης ίσως μειώνει το ενδεχόμενο της σύγκρουσης ανάμεσα σε δυνάμεις που διαθέτουν όπλα μαζικής καταστροφής.
Ο Χανς Μοργκεντάου, που άσκησε σκληρή κριτική στους Αμερικανούς για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, έγραφε το 1979: «Ο κόσμος βαδίζει ανεπιστρεπτί προς τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο – ένα στρατηγικό πυρηνικό ολοκαύτωμα. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε για να το εμποδίσουμε». Αν ζούσε, ίσως θα αντλούσε επιχειρήματα από την κατάληξη του ανταγωνισμού Δύσης – Ανατολής, όταν η κατίσχυση της πρώτης απέκλεισε πλέον την αναμέτρηση. Εκτοτε εκδηλώθηκαν μόνο τοπικές συγκρούσεις ανάμεσα σε θρησκευτικές ομάδες χωρίς δυνατότητες ολοκληρωτικού πολέμου.
Ο Πίνκερ, σε αντίθεση με τον Μαρξ, δεν πιστεύει σε χαμένους παραδείσους του παρελθόντος. Πιστεύει, αντίθετα, ότι η πρόοδος στα έργα ειρήνης διήνυσε μια γραμμική πορεία. Ο εικοστός αιώνας παλινδρόμησε μην έχοντας κατανοήσει τις καταστροφές που οι επιστήμες έφεραν στον πόλεμο. Ομως ο Ψυχρός Πόλεμος, αν και κορυβαντιούσε ανάμεσα στη σύγκρουση και στον συμβιβασμό, ανέδειξε τον συμβιβασμό στις διαπραγματεύσεις ως τρόπο ζωής και επιβίωσης.
Υπάρχει συνεπώς ελπίδα για την ανθρωπότητα από το άγος του πολέμου. Μένει βέβαια να δούμε αν θα κερδηθεί ο πόλεμος για τη σωτηρία του περιβάλλοντος που μπορεί να προκαλέσει περισσότερες απώλειες απ’ ό,τι όλοι οι άλλοι πόλεμοι μαζί.
Ο Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ