Αντιγόνη για πάντα

σημερινός τίτλος της κριτικής θέλει συνειδητά να παραπέμψει στο θεμελιώδες για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό δοκίμιο του Γκαίτε «Σαίξπηρ για πάντα» που καθιέρωσε τον μεγάλο ελισαβετιανό ως μία από τις συνειδήσεις της ευρωπαϊκής καλλιέργειας.

Την ίδια εποχή που ο Γκαίτε έγραφε το δοκίμιό του, ο Εγελος στις παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο της Ιένας (που ήταν και η πνευματική του διαθήκη, διότι κατά τη διάρκεια των μαθημάτων αποδήμησε) με θέμα τη «Φιλοσοφία της ιστορίας» βάσισε τις ιδέες που ανέπτυσσε στο πρώτο χωρικό της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή. Στην ιδιοφυή του ανάλυση (τις παραδόσεις εξέδωσαν οι φοιτητές του με συγκερασμό των σημειώσεων που κρατούσαν στο αμφιθέατρο) θεμέλιος λίθος είναι η διαπίστωση πως στο αθάνατο έργο του Σοφοκλή (σύγχρονο του Παρθενώνα και διδαγμένο πριν από την εμφύλια σύρραξη του Πελοποννησιακού Πολέμου) συγκρούονται ισότιμα δύο Δίκαια. Δεν αντιπαλεύουν, όπως συμβαίνει σε πλείστες όσες ανθρώπινες έριδες, συρράξεις, αντιπαραθέσεις, μάχες ιδεών ή ηθών. Αλλά συγκρούονται δύο σαφείς, ολοκληρωμένες ιδεολογικές και ηθικές θεωρίες και πράξεις. Πράγματι, ο ιδεολογικός κόσμος του Κρέοντα συγκροτεί μια διαχρονική πολιτική θεωρία που στη σύγχρονη γλώσσα ονομάζεται «Κράτος Δικαίου» (και λέγοντας σύγχρονη αναφέρομαι στις θεμελιώσεις του Μοντεσκέ, των άγγλων εμπειρικών, του Καντ, του Εγελου και των αρχών του αμερικανικού Συντάγματος).

Ανέφερα σ’ αυτή τη φιλόξενη στέγη πριν από λίγες εβδομάδες πως ο μεγάλος διανοητής της εποχής μας Ζορζ Στάινερ πριν από τριάντα χρόνια σε συμπόσιο για το αρχαίο δράμα στους Δελφούς διαβάζοντας κεφάλαια από το έργο του «Οι Αντιγόνες» (ελληνική έκδοση Καλέντη) διατύπωσε με σεμνότητα πως ο ίδιος ως πνευματικός γόνος του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ήταν με το μέρος του Κρέοντα, χωρίς να παύσει ούτε μια στιγμή να θαυμάζει (αλλά να μην καταλαβαίνει…) την πράξη της Αντιγόνης. Πράγματι, σε όλη τη δημοκρατική Ευρώπη και τις άλλες παγκοσμίως χώρες που αποδέχονται και σέβονται να ακολουθούν με παραλλαγές τα δημοκρατικά ιδεώδη ενταγμένα στα συντάγματα των πολιτειών τους, η Αντιγόνη, όποια ανάλογης δράσης Αντιγόνη, χαρακτηρίζεται απροσάρμοστη, αναρχική, αντάρτισσα, παρωχημένων αρχών, υστερική, ίσως και αυτιστική για να δανειστώ όρους όχι μόνο πολιτικούς ή κοινωνικούς, αλλά και ψυχιατρικούς.

Αλλά έχει δίκαιο ο Εγελος: έχει το δικό της Δίκαιο, τα δικά της αξιώματα, το δικό της σύστημα τάξης, τη δική της αυτόνομη συμπεριφορά.

Αυτά που καταγράφω συναντώνται μέσα στο ίδιο το κείμενο της τραγωδίας, δεν είναι συμπεράσματα μιας μελέτης του φαινομένου. Ο Εγελος συνέλαβε μια ισότητα, θα έλεγα μια ιδεολογική ταυτότητα, ενώ η Ιστορία μέσα στους αιώνες όπου καταγράφει συγκρούσεις διαπιστώνει και εξηγεί την πάλη ενός Δίκαιου και ενός Αδικου. Και για να μείνω στη λογοτεχνία και στο θέατρο, ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε, ο Σίλερ και ο Ουγκώ, ο Μπαλζάκ και ο Φλομπέρ, ο Ιψεν και ο Στρίντμπεργκ, ο Τσέχοφ και ο Πιραντέλο, ο Ανουίγ και ο Μπρεχτ, ο Αρθουρ Μίλερ και ο Πίντερ δραματοποιούν την ανελέητη πάλη του Καλού με το Κακό, του Δίκαιου με το Αδικο, του Ηθικού με το Ανήθικο, του Κεφαλαίου με την Εργασία, του Αρχοντα με τον Δούλο, του Ομόθρησκου με τον Αλλόθρησκο, της Αρετής με την Αμαρτία, της Αλήθειας με το Ψεύδος κ.τ.λ.

Είναι ενδεικτικό το παράδειγμα του Μπρεχτ, που διακήρυξε θεωρητικά και προσπάθησε να εφαρμόσει σκηνικά την αντίθεσή του με την τραγική συναισθηματική ταύτιση αντιπροτείνοντας μια συναισθηματική απόσταση ώστε με λογική ψυχρότητα να κρίνονται και να ταξινομούνται οι ιστορικές ενέργειες και η θεατρική αξιολόγηση.

Εφτασε μάλιστα να γράψει τη δική του «Αντιγόνη» που παίζεται από εβραίους έγκλειστους σε στρατόπεδο ναζιστικό, ερασιτέχνες που χρησιμοποιούν ως κείμενο του Σοφοκλή τη μετάφραση του Χέντερλιν (1801), ρομαντικού ιδεαλιστή με πονηρές προσθήκες!

Παρ’ όλο που ο δαιμόνιος Μπρεχτ με απανωτές αναλύσεις προσπάθησε να θεμελιώσει τη «διαλεκτική» του δραματουργία, δεν μπόρεσε να πείσει ούτε μια διάσημη θεατρίνα που επιστράτευσε να εφαρμόσει τη «μέθοδό» του να «αποσταθεροποιηθεί».

Οταν ο Ανούιγ έγραψε και παρουσίασε μέσα στην Κατοχή στη Γαλλία τη δική του «Αντιγόνη», έδειξε πως είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το ιδιοφυές πρόταγμα του Σοφοκλή. Ο Κρέων του Ανούιγ είναι γερμανός ναζί και η Αντιγόνη αντιστασιακή Γαλλίδα. Αρα πάλη του Καλού εναντίον του Κακού. Αλλά άθλημα ηθικό προτείνει ο Σοφοκλής.

Χωρίς αμφιβολία οι μεγάλοι μύθοι δίνουν τη δυνατότητα να ερμηνευτούν κάθε εποχή διαφορετικά. Εκείνο που είναι ανεπίτρεπτο και ιδεολογικά (παρακαλώ) ανήθικο, είναι να διαβάσει κανείς την Αντιγόνη του Σοφοκλή μπρεχτικά ή ανουιγικά. Γίνονται δυστυχώς τέτοια θεμελιώδη (και συχνά γελοία) λάθη. Το έχω γράψει ξανά. Ο Μαρξ χωρίς να υπολογίζει πως «Ο Προμηθεύς δεσμώτης» του Αισχύλου είναι διασωσμένο μέρος μιας χαμένης τετραλογίας, ανακήρυξε τον Προμηθέα «Αγιο του προλεταριάτου», ενώ ο Αισχύλος στην τετραλογία μιλούσε για τελική συμφωνία των δύο αντιπάλων (Προμηθέα – Δία), με δεδομένο ότι τον τιτάνα τον απελευθερώνει ο Ηρακλής, γιος του Δία!

Δεν είναι λοιπόν ούτε τυχαίο ούτε γνώρισμα τάχα μου ιδεολογικής αγκύλωσης και παιδαγωγικής συντήρησης ότι η «Αντιγόνη» έγινε ιδανικό δημοκρατικής διαχρονικής παγκόσμιας παιδείας.

Ισως ο εθισμός μας στα ιδεώδη του «Κράτους Δικαίου» να κρατά σε απόσταση αυτό το τολμηρό κορίτσι που αψηφά τους νόμους μας, αλλά το θαυμάζουμε, το ζηλεύουμε και το ανακηρύσσουμε ιδανικό πρότυπο προς το οποίο πασχίζουμε να ομοιωθούμε. Και Παιδεία χωρίς πρότυπα και στόχους δεν υπάρχει. Από τη σκοτεινή εκείνη περίοδο που ο άνθρωπος έκανε τα τέσσερα πόδια δύο με την ορθία στάση και τα πόδια που έγιναν χέρια και αναζήτησαν προεκτάσεις του που ονομάζονται εργαλεία, ο «Γυμνός Πίθηκος» δημιούργησε πολιτισμό υλικό και πνευματικό, γνώση και αξίες και μορφές. Εθεσε τελικούς σκοπούς.

Οποιος αντιλαμβάνεται την Αντιγόνη ένα ηθικό μοντέλο του παρελθόντος έχει μαύρα μεσάνυχτα. Η Αντιγόνη είναι το ηθικό μέγεθος του μέλλοντός μας.

Ταξίδεψα στη Ρόδο για να παρακολουθήσω την «Αντιγόνη» που παίχτηκε στον εξαίσιο χώρο των βενετικών τειχών. Το Θέατρο Νοτίου Αιγαίου σε συνεργασία με τον Δήμο Ρόδου και τη ΔΟΠΑΡ, μια αξιοζήλευτη συνύπαρξη επαγγελματιών ηθοποιών και ερασιτεχνών ευρείας ηλικιακής γκάμας, κατέφυγαν με συνείδηση γλωσσικής ενημέρωσης καλλιτεχνών και κοινού στη μετάφραση του Ιωάννη Γρυπάρη, του μεγάλου προγόνου της τραγικής μεταφραστικής. Η άσκηση κυρίως νέων ηθοποιών με μια γλωσσική και μητρική αντίληψη του συμβολισμού (μιας αισθητικής που κατάφασκε στη φόρμα) είναι μέγα πεδίο άσκησης.

Στη Ρόδο επί χρόνια προσφέρει την τέχνη του ένας αγωνιστής της θεατρικής αποκέντρωσης, ο Ζαχαρίας Αγγελάκος. Εχει σχολή θεάτρου, κάνει σεμινάρια σε πολίτες και συγκερνά επαγγελματίες με ερασιτέχνες σε παραστάσεις υψηλού απαιτητικού ρεπερτορίου, που καλλιεργεί παιδεία νέων ανθρώπων και ήθος.

Στην «Αντιγόνη» που είδα, ο ίδιος ο Αγγελάκος σκηνοθέτης και Κρέων δίδαξε λόγο και λιτή σκηνική συμπεριφορά, με σεβασμό και στις ιδέες και στη μορφή του σοφόκλειου κειμένου. Μένω στον έξοχο Χορό που κίνηση δίδαξε η πείρα της Ελλης Παρασκευά και το φρέσκο μάτι της Μαρίας Μανουκιάν. Τη μουσική των χωρικών έγραψε με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα ο Αντώνης Κυζούλης και δίδαξε παίζοντας πιάνο ζωντανά η Αντζελα Σπανού. Η Αντιγόνη Φελέκη θαυμάσια κορυφαία τραγούδησε τα αδόμενα μέρη. Η Βάσω Αγγελάκου (Αντιγόνη), η Αννα Ελενα (Ισμήνη, Τειρεσίας), ο Απ. Μαριεττής (Αίμων), ο Μ. Κεπέρης (φύλακας), ο έξοχος Αγγελος της Φαίδρας Βιτζηλαίου (δεκαεπτάχρονης ερασιτέχνιδος), η Καλ. Πολιά (Ευρυδίκη) χάρισαν μια τίμια τραγική δημιουργία.