Η νέκυια και η ύβρις

Μετά τα επτά μυθιστορήματά του ο Αλέξανδρος Κοτζιάς προγραμμάτισε επτά νουβέλες, που θα λειτουργούσαν, κατά κάποιον τρόπο, αντικριστά σαν «επιλεγόμενα» αλλά και «προλεγόμενα» των μυθιστορημάτων. Πρόλαβε να γράψει και να εκδώσει τέσσερις: «Ιαγουάρος» (1987), «Η μηχανή» (1989), «Ο πυγμάχος» (1991), «Το σοκάκι» (1993). Και έμεινε ανεκπλήρωτη η συγγραφή τριών ακόμα νουβελών. Τώρα προσφέρονται από τις Εκδόσεις Πατάκη οι τέσσερις νουβέλες, ως τετραλογία, με τον γενικό τίτλο «Τα παιδιά του Κρόνου», όπως το είχε σχεδιάσει ο συγγραφέας, σε έναν τόμο 550 σελίδων, με τη φιλολογική επιμέλεια, επίμετρο και υπομνηματισμό της Μαρίας Ρώτα, μελετήτριας του έργου και του αρχείου του Κοτζιά.

Ηδη ο τίτλος προσδιορίζει την ιδέα μιας μυθοπλασίας με έντονο ιστορικό και πολιτικό χαρακτήρα. Κρόνος είναι, βέβαια, η Ιστορία, ο Χρόνος, και τα παιδιά του οι γενιές του πολέμου τις οποίες συντρίβει στα δόντια του· γενιές στον πληθυντικό, γιατί στην Ελλάδα σοβούσε ο «Τριακονταετής πόλεμος» – όπως ονόμασε τον εμφύλιο και την ακολουθία του ο συγγραφέας.

Συμμετρίες ιστορίας και τεχνικής

Καθεμιά από τις νουβέλες αντιστοιχεί σε ένα μυθιστόρημα: η πρώτη («Ιαγουάρος») στο πρώτο («Πολιορκία»), η δεύτερη («Η μηχανή») στο δεύτερο («Μια σκοτεινή υπόθεση») κ.ο.κ. και ένα ή περισσότερα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα του αντίστοιχου μυθιστορήματος πρωταγωνιστεί/στούν στη νουβέλα, εμφανίζονται όμως και πρόσωπα από άλλα μυθιστορήματα.

Οι συμμετρίες δεν σταματούν στις επιβιώσεις προσώπων και στην επιστροφή στον τόπο του εγκλήματος· συνδέονται επίσης με τα ιζήματα της μνήμης, της ιστορίας και των παθών. Το 1958, στη μέση ακριβώς του «Τριακονταετούς πολέμου», κατά Κοτζιά (1943-1973), όπως εύστοχα επισημαίνει η Μαρία Ρώτα, και την ίδια μέρα – παραμονή της 21ης Μαΐου, εορτής του Αγίου Κωνσταντίνου (εν τούτω νίκα) εκτυλίσσονται οι ιστορίες στις νουβέλες· με εξαίρεση στη νουβέλα «Η μηχανή», όπου το παρόν τοποθετείται στις 21 Μαΐου 1987 – ώστε να υπάρξει αναφορά στη χούντα του ’67 -, αλλά και εκεί το 1958 επανέρχεται.

Γιατί το 1958; Η τομή δεν είναι τυχαία. Είναι η χρονιά όπου η Αριστερά, μετά την ήττα της αναδύεται δυναμικά στην πολιτική σκηνή: η ΕΔΑ αναδείχνεται δεύτερο κόμμα, στις εκλογές της 11ης Μαΐου, με το 24,43% των ψήφων, κερδίζοντας 79 έδρες.

«Ιαγουάρος»

Η πολιτική ομαλότητα παραμένει επισφαλής, με το ΚΚΕ εκτός νόμου και το άχτι παρά πόδα. Το παραλήρημα αριστερού φανατισμού της κεντρικής ηρωίδας στον «Ιαγουάρο», της Δήμητρας, πέρα από τη μικροϊστορία του οικογενειακού διχασμού, τροφοδοτείται από την πολιτική συγκυρία, ενταγμένη, βέβαια, στη μεσσιανική επαγγελία του κομμουνισμού: «να! το Κόμμα αναδείχτηκε δεύτερο στις κάλπες […] η Λευτεριά κοντοζυγώνει…».

Εν ονόματι του μέλλοντος διορθώνεται το παρόν αλλά και το παρελθόν, τα γεγονότα, η αλήθεια, ώστε να χωράνε στο αξιακό της σχήμα αλλά και στα οικονομικά της συμφέροντα.

Ας ευθυγραμμίσουμε, κατά το δυνατόν, το αφηγηματικό κουβάρι με τις χρονικές και θεματικές παλινδρομήσεις του.

Η αφηγήτρια Δήμητρα έχει αγωνιστικό παρελθόν, καταδίκη σε θάνατο και πολυετή φυλάκιση. Ορθόδοξη κομματικώς, ευθυγραμμισμένη με την τελευταία Ολομέλεια, φανατική μέχρι πωρώσεως, αλλά μάχεται πλέον σε πουπουλένιο (σ)αλώνι για τα περιουσιακά. Σαραντάρα μαθηματικός αδιόριστη λόγω φρονημάτων, εργαζόμενη σε φροντιστήριο, είναι παντρεμένη με τον συναγωνιστή της Ηλία, λογιστή το επάγγελμα και άτολμο ποιητή, μετριοπαθή φρονηματικώς (ρεβιζιονιστή, κατά τη σύζυγό του). Εχουν δύο κοριτσάκια, 3 και 4 ετών, για χάρη των οποίων η Δήμητρα, με πλαστή διαθήκη επιδιώκει να σφετεριστεί το μερίδιο του παιδιού του αδελφού της, ήρωα του αγώνα! Η μητέρα του παιδιού, η Φιλιώ, ειδοποιημένη από δικηγόρο έρχεται στην Αθήνα από τη Βοστώνη για να ακυρώσει δικαστικώς τη διαθήκη και να εξασφαλίσει το μερίδιο του γιου της στο σπίτι που κατέχει τώρα η Δήμητρα και σε «κάτι κτηματάκια στην Ακράτα». Είναι χήρα του αδελφού της Δήμητρας, του Φάνη, που εκτελέστηκε το 1948. Μετά τη δική της τραγωδία, που θα αποκαλυφθεί σπασμωδικά στον μονόλογο της Δήμητρας, η Φιλιώ παντρεύτηκε αμερικανό λοχία για να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ και ζει στη Βοστώνη, όπου εργάζεται σε ξενοδοχείο (καμαριέρα), μεγαλώνοντας τον γιο της και εξαμερικανίζοντας το όνομά του: από Λαοκράτης σε Λη Μάνος.

Η Δήμητρα την υποδέχεται στο Ελληνικό, ανεβαίνουν με ταξί στο Μεταξουργείο, στο διαφιλονικούμενο σπίτι. Η σύγκρουση των δύο γυναικών αρχίζει με μισόλογα από το καφενείο του Ελληνικού και συνεχίζεται τη νύχτα στο σαλόνι του σπιτιού, στη γειτονιά και στην περιοχή μεταξύ Μεταξουργείου και Κολωνού, στον άξονα της Λένορμαν, όπου η Φιλιώ παρασύρει τη Δήμητρα ψάχνοντας, ψαύοντας σχεδόν τα ίχνη του παρελθόντος και της προσωπικής της μοίρας.

Στον χώρο αυτό η νουβέλα συνδέεται με το αντίστοιχο μυθιστόρημα («Πολιορκία»), αναπλάθοντας ένα από τα επεισόδιά του: Ο αγαπημένος της Φιλίτσας και καθοδηγητής στην εαμική οργάνωση, ο Χάρης την πείθει να παρασύρει τον Σαράντη (πρωτοπαλίκαρο του ταγματασφαλίτη Παπαθανάση), ο οποίος την «κορτάρει» σ’ ένα απόμερο σημείο και εκεί τον δολοφονεί. Είχε «κατεβεί γραμμή» να σκοτώνονται ταγματασφαλίτες και μεμονωμένα.

Η κοπέλα κρύβεται σε μια καλαμωτή ενώ οι ταγματασφαλίτες ψάχνουν παντού και τρομοκρατούν. Ο θανάσιμα τραυματισμένος Σαράντης επιζεί πολλές ώρες αλλά δεν μαρτυράει τη Φιλίτσα ούτε τον δολοφόνο του! «Σουρνόταν πάνω στα χαλίκια όλη τη νύχτα χτυπημένος […] Εζησε ως τ’ απόγεμα, είχε τις αισθήσεις του. Δεν μίλησε […] Αν είχε μιλήσει, αλίμονο!… Εσύ δεν κρυβόσουν, θα σε βρίσκανε στο σπίτι… θα σε παλουκώναν, θα σφάζανε τη μάνα σου, θα καίγανε το σπίτι… Δεν μαρτύρησε εκείνον που τον σκότωσε ας τον είδε… Συχωρέθηκε, Δήμητρα». Αλλά η Δήμητρα ειρωνεύεται «τον δολοφόνο που δε μίλησε και άγιασε στον Παράδεισο».

Απόκλιση οπτικής γωνίας

Η μεγαλοψυχία και ηθική ανωτερότητα του Σαράντη, σε κοντράστ με την ανανδρία και τον αμοραλισμό των αντιπάλων του, κάνει να γέρνει προς τη μια πλευρά η «οπτική γωνία» του συγγραφέα, αφού μάλιστα η αντιπαραβολή επιδεινώνεται για την άλλη πλευρά: άλλος αριστερός, ο Σταύρος Πετρίδης, πατέρας της Φιλιώς, έχει καταδώσει στους «γερμανοτσολιάδες» τον θετό γιο του Θάνο, που διεκδικούσε μερίδιο στην περιουσία της μάνας του, και ο Θάνος εκτελέστηκε. Ο Φάνης, ήρωας της Αριστεράς, γίνεται «εθελοντής κερατάς για τον αγώνα». Και η αδελφή του Δήμητρα, άγριος ιαγουάρος, μάχεται για τη λεία. Η μυθοπλασία προσθέτει έτσι μειονεκτήματα ανθρωπιάς και ηθικής στην ιστορική ευθύνη της Αριστεράς για τον Εμφύλιο, που δίκαια της καταλογίζεται. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της δολοφονίας του αντιστρατήγου Δ. Ψαρρού και της σφαγής των ανταρτών του από τον ΕΛΑΣ, που μνημονεύεται στον «Πυγμάχο», όπως και στην «Πολιορκία».

Μπορεί, βέβαια, να αντιπαρατεθεί ότι η μονομέρεια αυτή αποτελεί αντίδραση στην αγιοποίηση της εαμικής παράταξης και τη δαιμονοποίηση των αντιπάλων της από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Πάντως ο «Τριακονταετής πόλεμος» σοβεί και στη λογοτεχνία.

Μονόλογοι

Fake παρελθόν, μεσσιανική επαγγελία

Στο πρόσωπο της Φιλιώς συγκεντρώνεται η τραγωδία: έχει αδελφό θύμα των άλλων (τον θάνατό του θέλησε να εκδικηθεί), έχει πατέρα καταδότη και σύζυγο που την υποχρέωσε να παίξει άτιμο ρόλο, την άφησε έγκυο και βγήκε στα βουνά, αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε. Αυτή τη διαμελισμένη γυναίκα εκβιάζει συναισθηματικά τώρα η Δήμητρα για να της αποσπάσει παραίτηση κληρονομικών δικαιωμάτων.

Ολα περνούν στον μονόλογο της Δήμητρας, μνημείο ιδεολογικής τύφλωσης και μνησικακίας. Ολα διαστρέφονται ώστε να συνάδουν στη δική της αδιάσειστη αλήθεια: τον Σαράντη δεν τον σκότωσε ο αδελφός της, ο Χάρης, ούτε πρόσφερε τη Φιλιώ ως δόλωμα στη «χωσιά», όλα είναι ψέματα· η Φιλιώ ήταν ερωμένη του Σαράντη, αυτή τον σκότωσε και τώρα συκοφαντεί τον Χάρη, ήρωα του αγώνα. Ο Πετρίδης δεν πρόδωσε τον γιο του, ψέμα κι αυτό· «… ήτανε δικός μας, είχε τίτλους…». Ο άντρας της ο Ηλίας, που δείχνει οίκτο για τη Φιλιώ και αναγνωρίζει τα δίκια της, είναι άθλιος «διανοουμενάκιας», και ορέγεται τη νεώτερη Φιλιώ, αποβλέπει στο να την κατακτήσει προδίδοντας την οικογένειά του. Η Φιλιώ, ως «Αμερικάνα» είναι όργανο του ιμπεριαλισμού, ναρκομανής, πόρνη… «…όλοι στην Αμερική είναι δολοφόνοι, γκάνγκστερ, την κολλήσανε αιμοβορία…».

Στο fake παρελθόν που κατασκευάζει η ιαγουάρεια πίστη αντιστοιχεί η εξίσου πειστική επαγγελία του «Νέου Ανθρώπου» του ολοκληρωτισμού: «… είμαστε Καινούργιοι Ανθρωποι», ανασύρει από τας Γραφάς του δικού της μεσσιανισμού η Δήμητρα.

Η νύχτα της άγριας μνήμης και της εμπάθειας δεν έχει ξημέρωμα: «…κύλησαν τόσες ώρες και τούτη η αλλόκοτη ανάκριση αποβαίνει άκαρπη – τρεις ανακριτές ματαίως αλληλοανακρίνονται – είναι νύχτα βαθιά και μηδέν εις το πηλίκον».

Ο συνειρμικός μονόλογος που καλλιέργησε ο Αλέξανδρος Κοτζιάς από το 1964 («Η απόπειρα») και τον ώθησε σε πειραματικά επίπεδα στις άλλες νουβέλες, χτυπάει φλέβα χρυσού εδώ, στον παραληρηματικό λόγο με τα αναγνωρίσιμα στερεότυπα και τα συμπτώματα, σημαδεύοντας το βαθύ ρήγμα επικοινωνίας στην εθνική μας κοινότητα. Η νέκυια και η ύβρις πάνε αγκαλιά στον εμφύλιο λόγο.