Ο πόλεμος που διαμόρφωσε τον κόσμο μας

Ακούγεται – και γράφεται – συχνά το τελευταίο διάστημα ότι ένας «νέος ψυχρός πόλεμος» χαρακτηρίζει τις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Τα νέα μοντέλα διακυβέρνησης, ο απολυταρχισμός που επιστρέφει δυναμικά και γοητεύει ολοένα και μεγαλύτερες μάζες, τα fake news, ο Ηγέτης ως κέντρο διοίκησης, οι νέες γεωγραφικές ζώνες επιρροής είναι ορισμένα από τα διακυβεύματά του.

Υπήρξε όμως και ο αυθεντικός Ψυχρός Πόλεμος – εκείνος που ξεκίνησε αμέσως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και έφτασε ως απόηχος μέχρι το 1990. Ενας πόλεμος που περιστρέφεται γύρω από την ατομική απειλή, τους κατασκόπους, τις ιδεολογίες, σκοτεινές ιστορίες προδοσίας και ανταλλαγής μυστικών. Ο Ψυχρός Πόλεμος, τον οποίο στην Ελλάδα βιώσαμε μάλλον επιδερμικά, με κύριο χαρακτηριστικό την απομόνωσή μας από τους βαλκάνιους γείτονες, υπήρξε καθοριστικός για την εξέλιξη της ανθρωπότητας τον 20ό αιώνα. Οχι μόνο με την έννοια της πόλωσης και του διαχωρισμού της ανθρωπότητας σε γεωπολιτικά στρατόπεδα, αλλά και επειδή με έναν ιδιότυπο τρόπο απέτρεψε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, όπως δήλωσε ο Κένεντι το 1961, με αφορμή την κατασκευή του Τείχους του Βερολίνου («ένα Τείχος είναι καλύτερο από έναν πόλεμο»).

Αποτελεί, λοιπόν, ευτυχή συγκυρία ότι περίπου την ίδια περίοδο κυκλοφορούν δύο σημαντικά βιβλία, ένα μεταφρασμένο στα ελληνικά και ένα αγγλικό, από δύο σημαντικούς πανεπιστημιακούς. Το καθένα από αυτά ξανανοίγει με τον δικό του τρόπο το ζήτημα του Ψυχρού Πολέμου στην κρίσιμη φάση όπου η μνήμη μετατρέπεται σε Ιστορία.

Στην παράδοση του Χόμπσμπομ

Ο Γκάντις εντοπίζει τις ρίζες του Ψυχρού Πολέμου ήδη στον Β’ Παγκόσμιο πιστεύοντας ότι ο Στάλιν είχε αρχίσει να προετοιμάζεται για το ενδεχόμενο της μεταπολεμικής σύγκρουσης. Ο συγγραφέας εντοπίζει μάλιστα ως γενέθλια πράξη του Ψυχρού Πολέμου τη ρίψη των ατομικών βομβών. Το γεγονός εκείνο δεν σήμανε απλώς τη λήξη μιας μεγάλης πολεμικής σύγκρουσης, αλλά και την εκκίνηση μιας νέας πολεμικής περιόδου με πολλές εστίες ανά τον πλανήτη.

Επόμενος μεγάλος σταθμός είναι το 1956 και η αποκαθήλωση του Στάλιν από τον Χρουστσόφ, με την οποία προετοιμάζεται ουσιαστικά η πτώση συνολικά του Ανατολικού Μπλοκ, η οποία που θα ολοκληρωθεί περίπου 34 χρόνια αργότερα.

Ο Γκάντις παρακολουθεί επεισόδια αυτής της μεγάλης διαμάχης αλλά παρότι διατηρεί – εκ των πραγμάτων – μια αμερικανική οπτική, δεν εμμένει καθόλου στην αμερικανοσοβιετική διαμάχη. Αντιθέτως, επιλέγει επιτυχημένα μια σφαιρικότερη θεώρηση. Επιπλέον αποφεύγει, συνειδητά, να ταυτίσει την ΕΣΣΔ με το απόλυτο κακό.

O Γκάντις αναφέρεται, εξάλλου, σε μια σειρά γεγονότα αλλά και εξελίξεις που προκάλεσε ο Ψυχρός Πόλεμος όπως τις συχνά παράταιρες συμμαχίες που αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν οι αντιμαχόμενες πλευρές, τη στήριξη που παρείχαν εκατέρωθεν σε δικτατορικά καθεστώτα, τη χρήση πρώην Ναζί επιστημόνων στον ανταγωνισμό για την κατασκευή ατομικών όπλων. Η εξιστόρηση γνωστών ή λιγότερο γνωστών γεγονότων συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του Ψυχρού Πολέμου, κυρίως χάρη στη δεινότητα, την πείρα και τη μέθοδο του Γκάντις.

Η σκακιέρα της γεωπολιτικής

Οσον αφορά τις ρίζες, ωστόσο, του Ψυχρού Πολέμου, ο συγγραφέας τις εντοπίζει ήδη στον 19ο αιώνα με την άνοδο του κομμουνισμού. Υπενθυμίζει παράλληλα ότι οι δύο υπερδυνάμεις – ΗΠΑ και πρώην ΕΣΣΔ – διαμορφώθηκαν μέσα σε ένα διάστημα 50 ετών διαθέτοντας έκτοτε το «δικαίωμα» της παρέμβασης οπότε η μεταπολεμική σύγκρουση έμοιαζε αναπόφευκτη.

Ο Γουέσταντ εξετάζει την επίδραση του Ψυχρού Πολέμου σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Για την Ευρώπη θεωρεί ότι το Σχέδιο Οικονομικής Βοήθειας Μάρσαλ και η δημιουργία του ΝΑΤΟ, πέρα από τα υλικά οφέλη, απεκατέστησαν μια αίσθηση ασφάλειας στην τραυματισμένη ήπειρο. Πιστεύει, ωστόσο, ότι ο δυτικός κόσμος αγνόησε αρχικά και άργησε να βοηθήσει την αντίσταση εναντίον της σοβιετικής κυριαρχίας στην Ανατολική Ευρώπη.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι απόψεις του για την Ασία όπου θεωρείται και ειδικός. Για την Κίνα η άποψή του θα μπορούσε να θεωρηθεί έως και σοκαριστική αφού θεωρεί ότι αν και τα δύο πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του Μαο στοίχισαν τη ζωή σε 2 εκατομμύρια ανθρώπους έθεσαν τις βάσεις για την Κίνα του σήμερα δημιουργώντας την συλλογική συνείδηση που την χαρακτηρίζει.

Για τον πόλεμο της Κορέας ταυτίζεται με την άποψη του Γκάντις. Ενας ανούσιος πόλεμος που κόστισε υπερβολικά σε ανθρώπινες ζωές και χρήμα, ενώ προέκυψε κυρίως από την ανάγκη της Κίνας για μια περιφερειακή σύγκρουση που θα την ενίσχυε.

O Γουέσταντ αποδίδει εύσημα στον Γκορμπατσόφ επειδή δεν χρησιμοποίησε την ισχύ των όπλων όταν κατάλαβε ότι είχε χαθεί το παιχνίδι της επιρροής, ενώ κατακρίνει τη Δύση για την πίεση που άσκησε στη Ρωσία εκτιμώντας ότι η βίαιη στροφή της προς τον καπιταλισμό γέννησε παράδοξα φαινόμενα – ανάμεσά τους και τη διακυβέρνηση Πούτιν.

Ο «Ψυχρός πόλεμος» του Γκάντις και η ανάλυση του Γουέσταντ είναι τελικά δύο βιβλία που προσφέρουν διαφορετικές ματιές, αλλά λειτουργούν συμπληρωματικά. Δίπλα στην έξυπνα δομημένη αφήγηση του Γκάντις στέκεται η στιβαρή αφήγηση του Γουέσταντ. Με επεισόδια και θεωρίες, ψύχραιμες εκτιμήσεις και υποθέσεις εργασίας, τα δύο βιβλία αφηγούνται το μεγάλο γεγονός του 20ού αιώνα με σαφήνεια για το μεγάλο αναγνωστικό κοινό. Ενίοτε μάλιστα κυριαρχεί μια αλλόκοτη εντύπωση: ότι η εποχή που αφηγούνται – ακόμα και με την απειλή μια ατομικής σύγκρουσης – μοιάζει σχετικά «γραμμική». Ειδικά αν τη συγκρίνει κανείς με τις πολυπολικές, πολυπαραγοντικές, νέες ασύμμετρες απειλές.