Η απέλαση από την Αγγλία (Μέρος Α΄)

«Καλή είν’ η Κρήτη, μα για να παίρνεις φόρα» έγραψε ο Καζαντζάκης. Και ήταν η αφετηρία για τη δική του Οδύσσεια. Ταξιδεύει τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 συστηματικά ως ανταποκριτής μεγάλων αθηναϊκών εφημερίδων «Καθημερινή», «Πρωία», «Ακρόπολις», «Νέον Αστυ», «Ελεύθερος Λόγος», «Ελεύθερος Τύπος», «Ερμής» της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου και τα περιοδικά «Αναγέννηση», «Νεοελληνικά Γράμματα», «Νέα Εστία». Ετσι κάλυπταν και τα έξοδα των ταξιδιών.

Τους σκοπούς των ταξιδιών είχε προσδιορίσει ο ίδιος: «Να δω, να αγγίξω άγνωρα χώματα, να μπω να κολυμπήσω σε άγνωρες θάλασσες, να γυρίσω τη γης, να βλέπω καινούργιες στεριές, κι ανθρώπους και ιδέες». Αναζητεί απάντηση σε βασανιστικά ερωτήματα: «Πού πάμε; Από πού ερχόμαστε; Ποια η μοίρα ετούτης ή της άλλης χώρας; Και ο κόσμος; Η Ευρώπη;». Δεν ήταν και λίγα τα ταξίδια του: Ρωσία, Αγγλία, Ισπανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Κίνα, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, Κύπρος.

ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. Από τον Ιούλιο έως τον Νοέμβριο του 1939, παραμονές του Μεγάλου Πολέμου, όπως τον αποκαλούσε ο Καζαντζάκης, θα φιλοξενηθεί στην Αγγλία από το Βρετανικό Συμβούλιο. Τις εντυπώσεις του, αλλά και τις απόψεις του θα τις καταγράψει στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας Αγγλία».

Οταν το καλοκαίρι του 1940 έγραφε στην Αίγινα τον πρόλογο της πρώτης έκδοσης από τον «Πυρσό» το 1941 ο Καζαντζάκης δεν μπόρεσε να προβλέψει τον ρόλο της Αγγλίας στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς. Προέβλεψε, όμως, ότι η περιγραφή και η προσωπική προσέγγιση της Αγγλίας και των Αγγλων θα προκαλέσουν αντιδράσεις. Το επισημαίνει στο τέλος του προλόγου:

«Αγάπησα το λαό αυτόν, θάμασα τις θεμελιακές για τον άνθρωπο αρετές του, την υπερηφάνεια, την αξιοπρέπεια, το πείσμα, την αντοχή, την πειθαρχία. Λίγα λόγια, πολλά έργα, ανθρωπιά μεγάλη. Αποφασιστικές μάχες έδωκε ο άνθρωπος και στο υγρό τούτο καταπράσινο νησί του Βορρά, μακριά από την άγια Μεσόγειο. Οπως σε όλους τους ανθρώπινους αγώνες, κι εδώ οι οχτροί ήταν οι ίδιοι: ο άνθρωπος με το μέσα του χτήνος, το φως με το μέσα του σκοτάδι. Κι όπως παντού, κι εδώ το ανθρώπινο αίμα χύθηκε ποταμός, πλερώθηκε κι εδώ βαριά κι η πιο ασήμαντη νίκη.

Μα, ύστερα από αιώνες, στους βράχους επάνω, στους πράσινους λόφους και στα λιμάνια της Αγγλίας, τρία μεγάλα στήθηκαν εγγλέζικα τρόπαια: Magna Charta, Τζέντλεμαν, Σαίξπηρ. Αυτές είναι οι τρεις μεγάλες νίκες του ανθρώπου, made in England. Κι οι νίκες τούτες, κι οι τρεις, αποτελούν τρεις μεγάλους σταθμούς στον ανήφορο της ελευτερίας.

Ας προσπαθήσουμε να τις δούμε με όσο μπορετό μεγαλύτερη πνευματική ανεξαρτησία κι ας δεχτούμε με γαλήνη – χωρίς χαρά, χωρίς θλίψη – τον κίντυνο να μην ευχαριστήσουμε κανένα. Δεν πειράζει. Υπάρχουν εποχές – μεταβατικές, γιομάτες πάθη και συφέροντα και πολλές λαχτάρες – όπου ο πιο έντιμος τίτλος που μπορεί να φιλοδοξήσει ένας ελεύτερος άνθρωπος είναι ο τίτλος που έδωκε ο Μέγας Βασίλειος στον όσιο Εφραίμ: “Κ α θ η γ η τ ή ς  τ η ς  Ε ρ ή μ ο υ”».

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ. Η πολιτική, όμως, των Αγγλων στην Ελλάδα, μετά την Απελευθέρωση, θα ανατρέψει τις απόψεις τους για τους Αγγλους, που είχε αφηγηθεί στο βιβλίο του. Ο Πάτροκλος Σταύρου, επιμελητής της επανέκδοσης το 1986, βρήκε σε ένα βιβλίο της πρώτης έκδοσης χειρόγραφη αφιέρωση με μολύβι στον πρεσβευτή της Αγγλίας σερ Σίδνεϊ Ουότερλόου, ο οποίος τον είχε συνοδεύσει στο ταξίδι του στην Αγγλία. Γράφει:

«Το βιβλίο τούτο γράφτηκε πριν από τα Δεκεμβριανά και πριν από την Κύπρο. Δεν ξέραμε τότε, τόρα ξέρουμε το γαλάζιο πουλί της ελευτερ[ίας] δεν κυκλοφορεί έξω από τα σύνορα της Αγγλίας. Εξω από τα σύνορα της Αγγλίας κυκλοφορεί ένα άλο εγγλέζικο πουλί μάβρο, με κόκινο ραμφί και κόκινα νύχια αιματομένα».

Ο Καζαντζάκης πριν από την απελευθέρωση έγραφε από την Αίγινα στον Πρεβελάκη: «Εγώ πήρα οριστικά την απόφαση ν’ αφήσω για μερικά χρόνια τα γραψίματα και να βοηθήσω όσο μπορώ, στην κρίσιμη στιγμή τη ράτσα μας».

Μετά τα Δεκεμβριανά του 1944 θα μετάσχει στην κίνηση για την ίδρυση της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενωσης. Θα εκλεγεί πρόεδρος και θα μετάσχει ως εκπρόσωπος της Ενωσης στην κυβέρνηση Σοφούλη υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου. Οχι για πολύ. Οπως και στην προεδρία της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενωσης. Θα τον διαδεχθεί ο Αλέξανδρος Σβώλος.

Η ΑΦΕΤΗΡΙΑ. Η σύντομη θητεία του στην προεδρία της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενωσης ήταν και η αφετηρία της απέλασής του από την Αγγλία. Στις 9 Μαΐου 1945 λήγει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος στο ευρωπαϊκό θέατρο των εχθροπραξιών. Μετά δύο μήνες στήνονται κάλπες στην Αγγλία. Η περιφανής νίκη του Εργατικού Κόμματος αναγκάζει τον Τσόρτσιλ να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία. Τον διαδέχεται ο Κλίμεντ Ατλι.

Τη νίκη του Εργατικού Κόμματος χαιρέτισαν η Σοβιετική Ενωση και ο «Ριζοσπάστης» στην Αθήνα, αλλά και άλλοι με την ελπίδα ότι η πολιτική της Βρετανίας στην Ελλάδα θα περιόριζε την «αποικιακή» συμπεριφορά των Συντηρητικών. Μεταξύ αυτών και ο Νίκος Καζαντζάκης. Δεν δίστασε όταν στις 13 Νοεμβρίου 1945 ήλθε στην Αθήνα ο άγγλος υφυπουργός Εξωτερικών ΜακΝιλ να δημοσιεύσει στην «Καθημερινή» ανοικτή επιστολή, προσφωνώντας τον «Σύντροφο». Η εισαγωγή:

«Ο Πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενώσεως κ. Ν. Καζαντζάκης απηύθυνε την κάτωθι επιστολήν προν τον Αγγλον υφυπουργόν των Εξωτερικών κ. Μακ Νηλ.

Σ ύ ν τ ρ ο φ ε,

ΕΠΙΤΡΕΨΕΤΕ ΜΟΥ ΝΑ ΧΑΙΡΕΤΗΣΩ τον ερχομό Σας εκ μέρους των σοσιαλιστών και της εργατικής τάξης της πατρίδας μου. Ο λαός μας, που εστάθη στην πιο κρίσιμη στιγμή του πολέμου, μόνος αυτός, στο πλευρό σας και νίκησε μια αυτοκρατορία στ’ αλβανικά βουνά κι’ ωργάνωσε εξαίσιο κίνημα αντίστασης στα ελληνικά βουνά και θυσιάστηκε ολόκληρος στον υψηλό σκοπό του συμμαχικού αγώνα, ατενίζει σήμερα τον επίσημο εκπρόσωπο της εργατικής Αγγλίας μ’ εμπιστοσύνη κι’ αγωνία. Μ’ εμπιστοσύνη, γιατί ξέρει πως το δίκαιο πάντα θριαμβεύει. Αλλά και με αγωνία, γιατί ξέρει συνάμα πως δεν ακούγεται πάντα εγκαίρως η φωνή της δικαιοσύνης, όταν είναι μικρός ο λαός που φωνάζει».

Βιβλία: Το τετράτομο «Η περιπέτεια του κοινοβουλευτισμού», «Η Ελλάδα των δανείων και των χρεοκοπιών», «Από τον Οθωνα στην καγκελάριο Μέρκελ – 180 χρόνια οι Γερμανοί στην Ελλάδα», «Η Ευρώπη και η Ελλάδα – Από την κρίση στην ελπίδα» (εκδόσεις Πατάκη)