Ρέκβιεμ για τις εξόριστες ψυχές

Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται ολοένα και συχνότερα οι ιστορικές μελέτες γύρω από «αθέατα» γεγονότα με πυρήνα τους την εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη και τα μαζικά φαινόμενα ακραίας βίας που ακολούθησαν. Ιστορίες που έχουν συντελεστεί εντός πολιτισμένων και οργανωμένων κοινωνικών δομών και η σκαπάνη της έρευνας φέρνει στο φως μέσα από πολυετείς έρευνες. Καθήκον της λογοτεχνίας είναι να εισέρχεται στο εσωτερικό χάος που δημιουργεί μια μεγάλη καταστροφή και διαχέεται στα κενά που αφήνει ο ιστορικός πίσω του. Εναν τέτοιο συνδυασμό επιχειρεί ο αυστριακός ιστορικός και διευθυντής του Λαϊκού Πανεπιστημίου Χίτσινγκ της Βιέννης Ρόμπερτ Στράιμπελ, που πεζογραφόντας ιχνηλατεί το παράλογο.

Ο ναζισμός επιζητούσε πρωτίστως με τη στυγνή του μέθοδο τη μαζική εκκαθάριση της ανθρώπινης ηθικής συνείδησης. Σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Ο Στράιμπελ έχει έντονη ερευνητική δράση γύρω από τα ζητήματα της σύστασης του εθνικοσοσιαλισμού, των διωγμών των Εβραίων, όπως και των εκατομμυρίων εξόριστων. Και θυμίζει ένα αποτρόπαιο έγκλημα στη διαβόητη φυλακή της Επαρχίας Κρεμς – Στάιν της Αυστρίας. Βρισκόμαστε στις αρχές Απριλίου του 1945. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος βαδίζει προς το οριστικό τέλος στην Ευρώπη. Στη φυλακή βρίσκονται στοιβαγμένοι άνθρωποι σχεδόν από το σύνολο των κατακτημένων από τη Βέρμαχτ κρατών. Επιστρατευμένοι πολίτες, Εβραίοι, πολιτικοί κρατούμενοι, αιχμάλωτοι, όμηροι στρατοπέδων, αντιστασιακοί όλων των ηλικιών και προελεύσεων. Μέχρι και κρατούμενοι που έχουν συλληφθεί σε αστυνομικού και στρατιωτικού τύπου σαρωτικές επιχειρήσεις από τα Χανιά και τη Νάντη μέχρι την Κρακοβία. Ανάμεσά τους και περίπου 400 Ελληνες, που έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο που στο βιβλίο.

Ο θρίαμβος του θανάτου

Ξαφνικά έρχεται η εντολή για αστραπιαία εκκένωση. Τα πιο χαμηλά ένστικτα βγαίνουν στην επιφάνεια. Ομάδες Ες-Ες με τη βοήθεια του ντόπιου πληθυσμού κυνηγούν και σκοτώνουν πολλούς από τους αποφυλακισθέντες. Είναι ο πρόσκαιρος θρίαμβος του θανάτου σε μεταιχμιακές στιγμές της Ιστορίας. Ο Στράιμπελ ξανασχεδιάζει τη φυλακή και της δίνει τρισδιάστατη μορφή. Στη συνέχεια ανασυστήνει το δίκτυο των κρατουμένων σε επίπεδο ανθρωπογεωγραφίας, αλλά και τις λεπτομέρειες που διέπουν την καθημερότητά τους – κυρίως την επικοινωνία μεταξύ τους. Ενα μάτριξ που δεν έχει τέλος. Ενας λαβύρινθος εγκλωβισμένων, μια κοινωνική διαβάθμιση σε σμίκρυνση. Ο Στράιμπελ δεν στοχεύει στην εύπεπτη συγκίνηση. Σκιαγραφεί το περίγραμμα και αφήνει στον καθένα να δώσει τις διαστάσεις. Ολοι είναι πρωταγωνιστές.

Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός μας πληροφορεί στο επίμετρο ότι μετά την πτώση του ναζιστικού καθεστώτος υπήρχαν διασκορπισμένοι σε όλη την επικράτεια του Γ’ Ράιχ περίπου 10 εκατομμύρια ξένοι πολίτες και αιχμάλωτοι πολέμου. Σε φυλακές, στρατόπεδα, εργοστάσια, συνεργεία, εργαστήρια, εργοτάξια. Πολλοί είχαν ολοκληρώσει μια τετραετία γεμάτη. Μια άνευ προηγουμένου βίαιη μετακίνηση πληθυσμών, που σάρωσε την Γηραιά Ηπειρο. Η ιστορία των ομήρων, των αιχμαλώτων και των καταναγκαστικών εργατών απουσιάζει ηχηρά από την ιστοριογραφία. Απέναντι στη βαρβαρότητα, οι κοινότητες μνήμης παραμένουν εκείνες που θα κρατήσουν ζωντανά τα γιατί του πολέμου και της καταστροφής. Ο δρόμος που ενώνει τη φυλακή του Στάιν με τον κεντρικό δρόμο της περιοχής, έχει ελληνικό όνομα: Γεράσιμος Γαρνέλης. Ο αντιστασιακός που σώθηκε από τη σφαγή και έμεινε στην περιοχή μέχρι το τέλος της ζωής του. Πολλές φορές εκεί που νιώθεις ευλογία είναι εκεί απ’ όπου έχει περάσει ο όλεθρος. Και το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στους ζωντανούς που ανασταίνονται κάθε μέρα.