Στηριγμένος σε μια πλούσια βιβλιογραφία και σε μια σειρά εμπειρικών ερευνών, ο καθηγητής Δημόσιας Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης Γιάννης Παπαδόπουλος σηκώνει το «πέπλο της άγνοιάς» μας σχετικά με το ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατίες και απαντά στο ερώτημα για το αν αυτές οι εξελίξεις σημαίνουν και το τέλος των δημοκρατιών.
Οι απαντήσεις του στις προκλήσεις που απειλούν τη δημοκρατία δεν είναι μονοσήμαντες ούτε τελικές. Δεν είναι διφορούμενες, αλλά ταυτοχρόνως είναι σεμνές. Τι ζητά όμως σε μια βιβλιοκρισία η έννοια της σεμνότητας; Εννοώ εδώ μια ανάλυση που γνωρίζει ότι η επιστημονικότητά της οφείλει αφενός να αναδεικνύει τα μεταβαλλόμενα όρια της πραγματικότητας και αφετέρου να τα προσεγγίζει χωρίς έπαρση και κυρίως χωρίς απολυτότητες. Και τίποτε άλλο εκτός απ’ αυτήν την άρνηση της απολυτότητας να μην περιείχε αυτό το βιβλίο, θα άξιζε να διαβαστεί απ’ όσο το δυνατόν περισσότερους.
Κατά τον επιστήμονα, η υποβάθμιση της δημοκρατικής ποιότητας συνοψίζεται σε τέσσερις βασικές προκλήσεις: την περιθωριοποίηση των κοινοβουλευτικών θεσμών, την «τεχνοκρατικοποίηση» των πολιτικών αποφάσεων, την έλευση της δημοκρατίας του κοινού και της συνηγορίας και το διαζύγιο μεταξύ της «πολιτικής» και της σφαίρας χάραξης της δημόσιας πολιτικής.
Το πρώτο επίπεδο εντός του οποίου αναπτύσσονται αυτές οι προκλήσεις – τάσεις είναι αυτό της αμφισβήτησης της κομματικής δημοκρατίας. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι πάνω από όλα δημοκρατία των κομμάτων, τα οποία όμως έχουν υποστεί μεγάλους μετασχηματισμούς και από κόμματα ιδεολογίας έχουν μετασχηματιστεί σε κόμματα καρτέλ. Ενα τέτοιο κόμμα προσελκύει ψηφοφόρους όχι στη βάση κάποιων ιδεολογικών αφηγήσεων, αλλά ανακατανέμοντας αγαθά και θέσεις. Οσοι δεν απολαμβάνουν τα οφέλη από μια τέτοια ανακατανομή, εγκαταλείπουν τα κόμματα καρτέλ για χάρη των αντι-ελιτιστικών κομμάτων διαμαρτυρίας.
Κατά τον συγγραφέα η έλλειψη εμπιστοσύνης στους πολιτικούς, αντίθετα με τις αναλύσεις του συρμού, μπορεί να σημαίνει και ισχυρή προσήλωση των αμφισβητιών στα δημοκρατικά ιδεώδη. Η δημοκρατία απειλείται περισσότερο από τη γενικευμένη απαξίωση όλων όσοι δεν εμπιστεύονται τα κόμματα καρτέλ και όχι τόσο από τους ίδιους τους αμφισβητίες.
Η «Δημοκρατία

του κοινού»

Οσο περισσότερο αποϊδεολογικοποιούνται τα κόμματα καρτέλ τόσο περισσότερο γίνονται κόμματα των προέδρων τους και της «αυλής» τους. Ετσι ανοίγει ο δρόμος της μετάβασης από την αντιπροσωπευτική στη δημοκρατία του κοινού (ΜΜΕ, δημοσκοπήσεις, δημοψηφίσματα), από τους ιδεολόγους και τους κομματικούς ακτιβιστές στην επιρροή των συμβούλων επικοινωνίας. Την ίδια στιγμή αυτά τα κόμματα εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τα ΜΜΕ. Με τη σειρά τους τα ΜΜΕ είναι εξαρτημένα από ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες περισσότερο από ποτέ. Η προβολή της προεκλογικής εκστρατείας των κομμάτων καρτέλ είναι πλέον η μείζονα εξυπηρέτηση που ζητούν αυτά από τα ΜΜΕ, τα οποία με τη σειρά τους ενδιαφέρονται για την «ενημερωδιασκέδαση» του κοινού και όχι για τον προβληματισμό του.
Η διεθνοποίηση της δημόσιας πολιτικής, ο εξευρωπαϊσμός της και η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση συνδέονται όχι μόνο με τη μετάθεση αρμοδιοτήτων από τις εθνικές κυβερνήσεις σε διεθνείς οργανισμούς, αλλά και με τη διεθνοποίηση των επιλογών δημόσιας πολιτικής. Αυτή η μετατόπιση δεν σημαίνει όμως αποδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας, όπως κάποιοι βιάζονται να συμπεράνουν. Αντιθέτως η διεθνοποίηση αυξάνει την κυβερνητική επιρροή στη λήψη των αποφάσεων, ενώ την ίδια στιγμή αποδυναμώνεται ο θεσμός του Κοινοβουλίου και των βουλευτών.
Ο Γ. Παπαδόπουλος είναι πολύ επιφυλακτικός, όχι όμως αρνητικός στον ρόλο των ανεξάρτητων Αρχών, αλλά είναι ιδιαίτερα καχύποπτος απέναντι στη Νέα Δημόσια Διοίκηση, λόγω της καθαρά νεοφιλελεύθερης απολυτοποίησης εκ μέρους της των αρχών του ανταγωνισμού και της αγοράς. Αλλά και εδώ, όπως σ’ όλο το βιβλίο, στηρίζει τις θέσεις του σε μια εκτεταμένη διεθνή βιβλιογραφία και όχι σε ιδεοληψίες και εμμονές. Ακόμη πιο καχύποπτος όμως είναι στην όλο και πιο εκτεταμένη πολιτικοποίηση της δικαιοσύνης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αμφισβητεί τη διάκριση των εξουσιών και την ανεξαρτησία των δικαστικών εξουσιών, ενώ ρίχνει φαρμακερά βέλη και στην απολυτοποίηση της ιδεολογίας του συνταγματισμού.
Τελικά ζούμε τον χειμώνα των δημοκρατιών; Οχι. Ζούμε όμως την αμφισβήτηση της αξίας και της σημασίας της πολιτικής για χάρη της διακυβέρνησης. Ως σοβαρός επιστήμων υποστηρίζει πως από την κατάσταση ένας είναι ο επωφελημένος: η εκτελεστική εξουσία.
Η τεχνοκρατικοποίηση της πολιτικής, η δημοκρατία της συνηγορίας, ο κοινωνικός κατακερματισμός, η διεθνοποίηση, η διοικητική μεταρρύθμιση, οι περιορισμοί της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των κοινοβουλευτικών – νομοθετικών θεσμών, ο πολιτικός αλλά όχι και ιδεολογικός διπολισμός, ακόμα και η πολιτική της ατάκας και της ενημερωδιασκέδασης, είναι τα επιφαινόμενα ενός επικίνδυνου φαινομένου. Αυτό δεν είναι άλλο από τον διαχωρισμό ανάμεσα στη σφαίρα της «πολιτικής δραματουργίας» και τη σφαίρα της λήψης των αποφάσεων. Η διάζευξη ανάμεσα στην πολιτική του προσκηνίου και την πολιτική του παρασκηνίου.
Ισως χρειαζόταν να δοθεί μεγαλύτερο βάρος στη στενή σχέση της πολιτικής με το χρήμα και όχι μόνο με τα ΜΜΕ, ενώ η ανάλυση θα ήταν ακόμη πληρέστερη αν ο τόνος είχε πέσει και στις κοινωνικές ανισότητες που γεννούν οι πολιτικές της διακυβέρνησης.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για όσους ενδιαφέρονται και να μάθουν και να αλλάξουν τον κόσμο.
Ελλειμμα δημοκρατίας
Κερδισμένοι και χαμένοι της διεθνοποίησης
Ο Γιάννης Παπαδόπουλος υποστηρίζει ότι το περίφημο έλλειμμα δημοκρατίας στην ΕΕ είναι λιγότερο απ’ όσο σε πολλά άλλα κράτη. Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως και εδώ δεν πρέπει να γίνουν πολλά προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού. Η πολλά υποσχόμενη περιφερειοποίηση της πολιτικής αντιμετωπίζεται με επιφυλάξεις από τον καθηγητή, λόγω και του υπερφιλελεύθερου στίγματός της και της μετάθεσης των δημόσιων πολιτικών σε μη πολιτικούς θεσμούς που συνδέονται με αυτού του είδους την περιφερειοποίηση. Ενώ και οι ΜΚΟ, βασικοί φορείς της «δημοκρατίας της συνηγορίας», πάσχουν από μορφές αποκλεισμού και ελιτισμού που δεν τους επιτρέπουν να λειτουργούν αντιπροσωπευτικά. Eτσι τα πράγματα δυσκολεύουν όταν φαίνεται, και ίσως σε πολλές περιπτώσεις και να είναι, ότι η διεθνοποίηση υποστηρίζει τους κερδισμένους και αποκλείει τους χαμένους των σύγχρονων κοινωνικών αναδιαρθρώσεων.
Γιάννης Παπαδόπουλος

Οι δημοκρατίες σε κρίση; Πολιτική και Διακυβέρνηση,

Μτφ. Ελένη Κοτυσφού,

εκδ. Επίκεντρο, 2018, σελ. 344

Τιμή: 18 ευρώ