Μυθιστόρημα, όπως μνήμη

Η αμερικανική λογοτεχνία χαρακτηρίζεται από μια σειρά λογοτεχνών οι οποίοι ορίζουν τις εποχές της σε μορφή κλίμακας, σε μια συνεχή διαδοχική εξέλιξη. Η λίστα των εποχών και των συγγραφέων φαίνεται να καλύπτεται από το μότο «citius, altius, fortius» με τρόπο που οι επόμενοι συγγραφείς να νιώθουν άτυπα πως πρέπει να υπερβούν τον πήχη των προηγουμένων, αλλά ταυτόχρονα να τον υψώσουν ακόμη παραπάνω.

Κάπου στη μέση αυτής της αλυσίδας των συγγραφέων βρίσκεται κι ο Τόμας Γουλφ, o οποίος στα μόλις 37 χρόνια της ζωής του κατάφερε να βρίσκεται στο κέντρο αυτού του πανθέου των συγγραφέων γράφοντας το «Περί χρόνου και ποταμού», ένα μνημείο της αμερικανικής γραφής του πρώιμου 20ού αιώνα, το οποίο επιτέλους έχουμε τη δυνατότητα να διαβάσουμε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εξάντας. Ο Γουλφ, όπως και ο Χένρι Τζέιμς πριν από αυτόν, είναι ένας «συγγραφέας για συγγραφείς» – και δεν είναι τυχαίο πως και ο Ουίλιαμ Φόκνερ και ο Φίλιπ Ροθ έχουν εκφράσει τον θαυμασμό τους για εκείνον. Ο Φόκνερ μάλιστα έχει γράψει πως πρόκειται για τον καλύτερο συγγραφέα της γενιάς του.

Η πλοκή του «Περί χρόνου και ποταμού» είναι σχετικά απλή, ενώ η ανάπτυξή της είναι εντελώς γραμμική. Ο ήρωας Γιουτζίν Γκαντ αφήνει την οικογένειά του και τον αμερικανικό Νότο για να σπουδάσει στο Χάρβαρντ. Εκεί θα περάσει τα στάδια της προσωπικής του ενηλικίωσης, θα γνωρίσει ανθρώπους που θα τον σημαδέψουν, θα δημιουργήσει φιλίες, θα χάσει μέλη της οικογένειάς του. Θα ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη και στην Ευρώπη και θα γνωρίσει τη δεύτερη ενηλικίωσή του μέσα από τη γέννηση της ιδέας του καλλιτέχνη εντός του – η οποία ουσιαστικά κυοφορούσε μέσα του από την αρχή. Ομως, η απλή αυτή ιστορία είναι το λιγότερο που ενδιαφέρει τον αναγνώστη του Γουλφ.

Από τις πρώτες κιόλας σελίδες ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως έχει να κάνει με έναν στυλίστα. Με έναν συγγραφέα που η γλώσσα του δρα εθιστικά. Οχι με την κοινή μορφή ενός page turner μυθιστορήματος, αλλά με κάτι πιο ουσιαστικό. Ο αναγνώστης θα περάσει παραγράφους που θα θέλει να ξαναδιαβάσει, να μείνει σ’ αυτές για όσο μεγαλύτερο διάστημα γίνεται. Η ομορφιά της γραφής του Γουλφ αναγκάζει τον αναγνώστη να νιώθει «ηττημένος» από το κείμενο και πολλές φορές δείχνει να μη θέλει – ή να νιώθει πως δεν χρειάζεται – να προχωρήσει παρακάτω. Και αυτή ακριβώς η σχέση με το κείμενο είναι ο πιο σημαντικός παραλληλισμός του ίδιου του βιβλίου με τη μνήμη, την τέχνη και τη ζωή. Το «Περί χρόνου και ποταμού» είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο και η ανάπτυξή του είναι μια ανάπτυξη της μνήμης πάνω στο χαρτί, που λειτουργεί μέσα από τη μεστή και πλήρη του γλώσσα σαν ένα λεπτομερές μέσο καταγραφής του παρελθόντος. Ομως η γλώσσα του Γουλφ δεν είναι καθόλου επηρμένη, αλλά είναι ένα ποτάμι γλαφυρής αφήγησης που σοκάρει τον αναγνώστη με την ευκρίνειά της.

Προυστ και Τζόις

Με αυτά τα δεδομένα ο Γουλφ φαίνεται να έχει έντονες ευρωπαϊκές επιρροές στη γραφή του και να τοποθετείται κάπου ανάμεσα στο «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ και το «Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία» του Τζόις, αντλώντας και από τους δύο τμήματα τόσο της στυλιστικής καταγραφής της μνήμης όσο και της θεματολογίας της σταδιακής γέννησης του νεαρού καλλιτέχνη.

Οι χαρακτήρες του Γουλφ είναι απολύτως ανθρώπινοι. Δεν υπάρχει τίποτε ψεύτικο ή υπερβολικό επάνω τους – και αυτό φαίνεται να είναι το κέρδος από την αυτοβιογραφική καταγραφή του Γουλφ. Σαν κατοπτρισμοί προσώπων που γνώριζε από κοντά, αφήνουν αυτή την αίσθηση της εγγύτητας στον αναγνώστη με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο. Στο βιβλίο ο θάνατος του πατέρα του ήρωα περιγράφεται τόσο δραματικά και τόσο παραστατικά, που θεωρώ πως ο αναγνώστης θα θυμάται το συγκεκριμένο περιστατικό για χρόνια.

Ομως το εντονότερο χαρακτηριστικό όλων των ηρώων είναι η μοναξιά. Μπορεί όλοι τους να βρίσκονται σε διάφορες σχέσεις αλλά σε όλους κυριαρχεί η έλλειψη επικοινωνίας και η  αποξένωση (που είναι τόσο έντονη και στον Τζόις). Αυτή η αλλοτριωμένη σύνδεση με τους ανθρώπους και το περιβάλλον είναι που συμβάλλει τελικά στην καλλιτεχνική αναζήτηση και δημιουργία του ήρωα – κατ’ επέκταση και του ίδιου του συγγραφέα.

Το «Περί χρόνου και ποταμού» στα ελληνικά εκδίδεται σε 3 τόμους και ίσως το μέγεθός του αποθαρρύνει κάποιους αναγνώστες. Στο παρελθόν είχαν γραφτεί σχόλια για το ότι θα έπρεπε ο Γουλφ να το επιμεληθεί περισσότερο μειώνοντας το μέγεθός του. Διαφωνώ κάθετα. Το βιβλίο μπορεί να είναι ογκώδες αλλά δεν είναι καθόλου φλύαρο. Είναι ένα πραγματικό αριστούργημα της αμερικανικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας στο οποίο βυθίζεσαι και σιγά σιγά ανακτάς ό,τι είχες χάσει από την επαφή σου με τη λογοτεχνία.

Ο Βασίλειος Δρόλιας είναι αστροφυσικός και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο «Nyos» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος