Αύριο συμπληρώνεται ένας αιώνας από τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και στην πρόσφατη μνήμη επισκιάσθηκε από τον Β’ Παγκόσμιο, ο Μεγάλος Πόλεμος όπως ήταν γνωστός τότε, αποτέλεσε σημείο καμπής για την Ευρώπη και την Αμερική τον προηγούμενο αιώνα. Είτε οδηγήθηκαν στην καταστροφή ως υπνωτισμένες είτε συνέβαλαν σε αυτήν ενεργά, οι μοναρχίες της Ευρώπης οδηγήθηκαν ακούσια σε μια νέα εποχή συγκρούσεων των μεγάλων δυνάμεων που αψήφησαν τις προβλέψεις της εποχής ότι η αυξανόμενη αλληλεξάρτηση και το ελεύθερο εμπόριο θα απέκλειαν μια νέα πολεμική απειλή. Εκείνος ο πόλεμος έχει να πει πολλά και για το παρόν. Ο,τι είχε συμβεί τότε μπορεί να συμβεί ξανά.

Με τις συνθήκες να έχουν αλλάξει ραγδαία στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία και τις δυνάμεις του λαϊκισμού και του εθνικισμού να ενισχύονται, οι συγκρίσεις με τις συνθήκες που επικράτησαν την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι πολλές τον τελευταίο καιρό.

Το καμπανάκι. Μόλις πριν από λίγες ημέρες ο γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν απηύθυνε αυστηρή προειδοποίηση: «Η Ευρώπη αντιμετωπίζει έναν κίνδυνο: τη διάλυσή της μέσω της εθνικιστικής λέπρας και των ισχυρών πιέσεων από εξωτερικές δυνάμεις, προκειμένου να απολέσει την κυριαρχία της», τόνισε με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από την κατάπαυση του πυρός μεταξύ Γερμανίας και συμμαχικών δυνάμεων το 1918.

Ο Μακρόν έκανε λόγο για τον κίνδυνο ανόδου του λαϊκισμού και προέτρεψε την Ευρώπη να «αντισταθεί» σε τάσεις παρόμοιες με εκείνες του Μεσοπολέμου, τη δεκαετία του ’20. «Σε μια διχασμένη από τον φόβο Ευρώπη, υπό την άνοδο του εθνικισμού και τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, βλέπουμε να παρουσιάζονται ξανά, σχεδόν μεθοδικά, όλα εκείνα που κυριάρχησαν στην ευρωπαϊκή ζωή μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ώς την κρίση του 1929», είπε ο γάλλος πρόεδρος, που διοργανώνει αύριο, 11 Νοεμβρίου, ειδική εκδήλωση στο Παρίσι με ηγέτες από όλο τον κόσμο.

Τι οδήγησε στον πόλεμο. Κοιτώντας πίσω είναι δύσκολο να βρούμε μια πιο καταστροφική στιγμή για τη Δύση, η οποία χρειάσθηκε πολλά χρόνια για να συνέλθει από αυτή τη σύγκρουση. Τις παραμονές του πολέμου, ο βρετανός δημοσιογράφος Νόρμαν Αντζελ είχε κυκλοφορήσει το μπεστ σέλερ βιβλίο «Η Μεγάλη Ψευδαίσθηση» στο οποίο διακήρυττε ότι ήταν αδιανόητος ένας ευρωπαϊκός πόλεμος. Οι φιλελεύθεροι του 19ου αιώνα υποστήριζαν πως το ελεύθερο εμπόριο θα βοηθούσε στο να εξασφαλισθεί η συνεργασία μεταξύ των κρατών – έτσι θα απέφευγαν τις ένοπλες συγκρούσεις ως επιζήμιες για την ευημερία. Πολλοί ήταν εκείνοι που πίστευαν πως τα κράτη θα πρέπει να υποβάλλουν τις διαφωνίες τους σε ένα παγκόσμιο δικαστήριο. Η αλληλεξάρτηση και η παγκοσμιοποίηση θα εξασφάλιζαν ένα ειρηνικό μέλλον.

Τίποτα τέτοιο δεν συνέβη. Αντιθέτως, τα όπλα του Αυγούστου προκάλεσαν ένα παρατεταμένο λουτρό αίματος που οδήγησε στην κατάρρευση, της μιας μετά την άλλη, των μοναρχιών της Γηραιάς Ηπείρου. Οι Ρομανόφ εκτελέστηκαν. Ο κάιζερ Γουλιέλμος Β’ διέφυγε στην Ολλανδία. Ο αυστριακός αυτοκράτορας Κάρολος Α’ εξορίσθηκε στη Μαδέιρα. Ενώ η βρετανική μοναρχία επιβίωσε άθικτη, δεν συνέβη το ίδιο και με τις αυτοκρατορικές της βλέψεις.

Οι εχθροπραξίες δεν είχαν καλά καλά σιγάσει και μια νέα μάχη ξεκίνησε για το Kriegsschuldfrage, το ζήτημα της ενοχής για τον πόλεμο. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών έκανε τους Γερμανούς να αυτοχαρακτηρισθούν θύματα, γεγονός που αναζωπύρωσε τον εθνικισμό ο οποίος συνέβαλε στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Την ίδια ώρα η Αμερική στρεφόταν στον προστατευτισμό, υψώνονταν οι φωνές εναντίον της παγκοσμιοποίησης και ο γερουσιαστής Χένρι Λοτζ, επικεφαλής της ομάδας των λεγόμενων «ασυμβίβαστων», αντιτασσόταν στη μετανάστευση και διακήρυττε: «Πρέπει να σκεφθούμε την Αμερική πρώτα». Ακούγεται γνώριμο, έτσι δεν είναι;

Τα νέα δεδομένα. Η σημερινή αντίστοιχη πορεία του Ντόναλντ Τραμπ αποτελεί την ανάλογη απόρριψη της ιδέας της παγκοσμιοποίησης που ξεκίνησε να απλώνεται μετά το 1945 και άνθησε μετά το 1989. Παράλληλα, η ενίσχυση του εθνικισμού σε Ευρώπη, ΗΠΑ και Ασία έβαλε τέλος στην αισιοδοξία εκείνων που προέβλεπαν τον αναπόφευκτο θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η Ουγγαρία και η Πολωνία καταφεύγουν σε αυταρχικές μεθόδους, η Βρετανία φεύγει από την ΕΕ, Ρωσία, Κίνα και ΗΠΑ αντιπαρατίθενται όλο και πιο συχνά. Οι ΗΠΑ άλλαξαν πρόσφατα το στρατηγικό τους δόγμα θεωρώντας ως Νο 1 απειλή όχι την τρομοκρατία, όπως μέχρι τώρα, αλλά τη Μόσχα και το Πεκίνο.

Κάπως έτσι, έναν αιώνα μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι διεθνείς σχέσεις έχουν κάνει πλήρη κύκλο. Υπάρχουν διάφορα σημεία του πλανήτη που μπορούν να αποτελέσουν τη θρυαλλίδα: η Θάλασσα της Νότιας Κίνας, οι Βαλτικές, η Συρία. Σ’ αυτόν τον νέο, επικίνδυνο κόσμο, οι ηγέτες καλό είναι να θυμούνται το μάθημα που συνήγαγε ο ιστορικός Α. Τέιλορ από τον Α’ Παγκόσμιο: «Μια χώρα γίνεται Μεγάλη Δύναμη για να μπορεί να κάνει τον Μεγάλο Πόλεμο, ο μόνος τρόπος όμως να παραμείνει Μεγάλη Δύναμη είναι να μην τον κάνει».