«Ο εχθρός της αλήθειας είναι οι καταναλωτές των fake news»

Ο 39χρονος Ντμίτρι Αλεξέγεβιτς Γκλουχόφσκι είναι ένας από τους δυναμικότερους συγγραφείς της μετασοβιετικής Ρωσίας. Και η τριλογία των «Metro» ένα εθιστικό δείγμα δυστοπικής λογοτεχνίας που μεγεθύνει την πολιτική κατάρρευση και τον κοινωνικό αποπροσανατολισμό μετά την πτώση του Τείχους, τα οποία συνεχίζονται στο καθεστώς «ήπιας δικτατορίας» του Πούτιν, όπως το ονομάζει ο συγγραφέας. Τα δυο πρώτα μέρη δημοσιεύθηκαν ελεύθερα στο Διαδίκτυο και δημιούργησαν «γεγονός». Οι χρήστες συνομιλούσαν με τον συγγραφέα για την πλοκή του κάθε κεφαλαίου, διαδίδοντας τις ιδέες του Γκλουχόφσκι σε όλη την Ευρώπη. Στα «Metro» ανασυστήνει έναν υπόγειο κόσμο που ζει σ’ ένα από τα μεγαλύτερα πυρηνικά καταφύγια του πλανήτη: το μετρό της Μόσχας. Η ανθρωπότητα ζει και αναπνέει κάτω από τα ερείπια ενός σαρωτικού πολέμου. Αναπτύσσονται νέοι κώδικες συμπεριφοράς, ανακαλύπτεται μια νέα γλώσσα, έρχονται στην επιφάνεια νέες ανάγκες, αλλά ο παρονομαστής είναι ο ίδιος: η λατρεία του ανθρώπου για το παράλογο. Ο Γκλουχόφσκι, που μιλάει πέντε γλώσσες, δούλεψε αρκετά χρόνια ως δημοσιογράφος – ανταποκριτής στο Ισραήλ, στη Γερμανία και στη Γαλλία. Τον συναντήσαμε στην Αθήνα και μιλήσαμε μαζί του για το μυθιστόρημα, τα fake news και την προπαγάνδα.

Γιατί επιλέξατε το ρωσικό μετρό ως πυρήνα της πλοκής στην τριλογία σας;

Είναι το μεγαλύτερο πυρηνικό καταφύγιο – τουλάχιστον στην Ευρώπη. Μια ολοκληρωμένη υπόγεια πόλη. Σε περίπτωση εξωτερικής εισβολής, το μετρό θα γινόταν το κέντρο της αντίστασης. Πολλοί σταθμοί επικοινωνούν με κυβερνητικές υπηρεσίες, μεγάλα κρατικά ιδρύματα και πανεπιστήμια έτσι ώστε αν συμβεί κάτι, να υπάρξει άμεση εκκένωση των υψηλόβαθμων υπαλλήλων. Στην τριλογία, το μετρό μεταμορφώνεται σε μια βιβλική Κιβωτό φιλοξενώντας ανθρώπους όλων των ειδών. Η Σοβιετική Ενωση έπεσε όταν ήμουν 13. Ξεκίνησε μια άλλη ζωή, σε μια εντελώς νέα χώρα. Η φούσκα έσκασε. Οι «απελευθερωτές του κόσμου» δεν ήμασταν παρά φτηνοί υπήκοοι μιας αυτοκρατορίας που επεκτεινόταν με κάθε τρόπο. Σήμερα είναι απαγορευμένο να πεις ότι ο Χίτλερ πρόλαβε τον Στάλιν και μας επιτέθηκε, ενώ στην αντίθετη περίπτωση εμείς θα ήμασταν οι ηγεμόνες της Ευρώπης. Τέτοιες σκέψεις αμαυρώνουν το ένδοξο παρελθόν των κόκκινων πατέρων. Οταν έπεσε το Τείχος, μια απέραντη νύχτα απλώθηκε στην Ανατολική Ευρώπη. Οι υποδομές των πόλεων διαλύθηκαν. Η εγκληματικότητα εκτοξεύθηκε. Η φτώχεια επεκτάθηκε και ο κίνδυνος υπήρχε σε κάθε μας βήμα. Δεν ξέραμε τίποτε άλλο πέρα από το μονοπώλιο του κομμουνισμού. Η επί δεκαετίες κυρίαρχη ιδεολογία δεν ενδιαφέρθηκε για το τι συμβαίνει στην κοινωνία, παρά για το πώς θα πλουτίσουν τα στελέχη. Εγώ, πάνω στην εφηβεία μου, έβλεπα πως ήταν πολύ γοητευτικό να ζω ανάμεσα στα ερείπια των υπερκατασκευών του σταλινισμού. Σκεφτόμουν συχνά: είμαστε θαμμένοι κάτω από το έναν κόσμο που εμείς φτιάξαμε. Οπότε τα «Μetro» για μένα είναι μια μεταφορά για να περιγράψω τον κόσμο γύρω μου.

Σ’ ένα εκτεταμένο άρθρο σας στη γερμανική εφημερίδα «Die Zeit» κάνετε λόγο για μια μετασοβιετική Ρωσία γεμάτη θυμό και ζηλοφθονία. Πώς θα περιγράφατε τη σύγχρονη Ρωσία;

Για να καταλάβετε τη σημερινή Ρωσία οφείλετε να εντρυφήσετε σ’ αυτό που αποκαλείται νοσταλγία της αυτοκρατορίας. Η αναπόληση πως κάποτε ήμαστε υπερδύναμη. Μια εξιδανικευμένη εικόνα ασφαλώς, που εδράζεται όμως στο λαϊκό συναίσθημα. Μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, οι Ρώσοι δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της νέας εποχής. Τώρα η Ρωσία χωρίζεται σε δύο ομάδες: σ’ εκείνους που έχουν την εξουσία και στους άλλους. Ζητείται να είσαι πιστός στις αρχές, αφοσιωμένος στη νομιμότητα, μήπως και αποκτήσεις κάποια στιγμή σχέση με το βαθύ κράτος και επωφεληθείς. Αυτός ο διάχυτος θυμός, η πίκρα για μια ζωή με ελάχιστη αξιοπρέπεια, προβάλλεται στη μεγάλη οθόνη της νοσταλγίας του αρχετυπικού ρώσου κατακτητή. Φυσικά, μια τέτοιου τύπου αντίδραση βοηθά την προπαγάνδα να εισχωρήσει στον πυρήνα του κοινωνικού ιστού και να ενισχύσει τις πάσης φύσεως ανασφάλειες του κόσμου. Στη Ρωσία έχουμε μια ήπια δικτατορία. Μόνο όταν τα πράγματα είναι αφόρητα, εξεγείρεται ο λαός. Αλλιώς, περιμένει.

Σήμερα ζούμε στη σφαίρα των fake news. Κατά τη γνώμη σας, ποιος είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της αλήθειας στη δημόσια σφαίρα;

Ο μεγαλύτερος εχθρός είναι ο… καταναλωτής. Για να επανέλθουμε στο «Μetro 2035», οι άνθρωποι είναι ευεπίφοροι στα ψέματα. Βασικά πιστεύουν ό,τι πληροφορία τούς ταιριάζει και πάει μαζί με την εικόνα που έχουν πλάσει για τον εαυτό τους. Ο,τι δεν συμβαδίζει με τα θέλω τους το αγνοούν. Αυτά αποτυπώθηκαν με εμφατικό τρόπο στις ΗΠΑ του Τραμπ. Σε μια μεγάλη δημοκρατική χώρα που έχει παράδοση στον ελεύθερο κοινωνικό διάλογο. Ο πρόεδρος Τραμπ χρησιμοποιεί το Twitter και αντικαθιστά τον Τύπο με διαγγέλματα, όπως κάποτε οι δικτάτορες, αλλά χωρίς τανκς. Χειραγωγεί τους ψηφοφόρους του ανάλογα με τις ορέξεις του, που αλλάζουν μέρα παρά μέρα. Οι ακόλουθοι αλλάζουν κι αυτοί τις απόψεις τους με την ίδια ταχύτητα, καταπίνοντας την αλήθεια που τους προσφέρει, έχοντας ως μοναδικό κριτήριο τη συμπάθεια στο πρόσωπο Τραμπ. Με τόση χρήση κοινωνικών δικτύων, είμαστε μπροστά σ’ ένα τρομακτικό φαινόμενο: ο καθένας μπορεί να εκπέμψει πληροφορία και η μνήμη έχει γίνει νάνος. Ετσι περνάμε στη μεταμοντέρνα σχέση με την πληροφορία που λέει ότι η αλήθεια δεν υπάρχει.